Təhsil, bacarıqlar və məşğulluq: 2024-cü ilin trendləri və inkişafları

Avropa Təlim Fondu (ETF) tərəfindən cari ildə “Təhsil, bacarıqlar və məşğulluq: 2024-cü ilin trendləri və inkişafları” adlı hesabat təqdim olunub. Hesabat Avropa İttifaqına (Aİ) daxil olan tərəfdaş ölkələrdə insan kapitalının inkişafını dəstəkləməyi, əmək bazarının ehtiyaclarına uyğun gələn peşə və bacarıqların artırılmasını təşviq edir. Həmçinin, hesabat tərəfdaş ölkələrdə təhsil sistemlərinin mövcud vəziyyətini, keyfiyyətini və müxtəlif qrupların öyrənmə imkanlarına çıxışının hərtərəfli təhlilini təqdim edir. Bu sahədəki trendləri və inkişafları qiymətləndirmək, təhsil sistemlərinin effektivliyini artırmaq üçün tövsiyələr vermək hesabatın əsas məqsədidir. 

“Azərbaycan müəllimi” xəbər verir ki, Təhsil İnstitutu tərəfindən hazırlanan Beynəlxalq Təhsil İcmalı Noyabr 2024 bülletenində bu mövzuya yer ayrılıb.

Hesabatda qeyd olunur ki, təhsil sistemləri hər bir fərdin təhsil ehtiyaclarına cavab verə biləcək dərəcədə çevik və uyğun olmalıdır. Bununla yanaşı, müxtəlif ölkələrdəki demoqrafik dəyişikliklər, sosial-iqtisadi problemlər və texnoloji yeniliklər bu sistemlərin fəaliyyətinə təsir edir.

Eyni zamanda davamlı öyrənmə sahəsində xüsusilə gənclər və böyüklər arasında əhəmiyyətli fərqlərin mövcudluğu hesabatda qeyd olunur. Belə ki, bir sıra tərəfdaş ölkələrdə işsiz və ya təhsildə olmayan gənclərin nisbəti yüksəkdir. Gürcüstan, Ermənistan və Qırğızıstanda işsiz və təhsildə olmayan gənclərin statistik göstəricisi 18-21% arasında dəyişir. Bu da qeyd olunan ölkələrdə təhsil və məşğulluq sistemində gənclərin təhsildən iş həyatına keçidini dəstəkləməkdə çətinlik olunduğunu göstərir. Moldova isə bu sahədə irəliləyişə əldə edib. Belə ki, bu ölkədə işsiz və təhsildə olmayan gənclərin statistik göstəricisi 2022-ci ildə 17.2% olduğu halda, 2023-cü ildə 13.8%-ə enib. Bu azalma təhsil və məşğulluq strategiyalarının müəyyən dərəcədə müsbət təsir göstərdiyini nümayiş etdirir. Qeyd olunan göstəricilər, təhsil sistemlərinin və əmək bazarının sosial-iqtisadi cəhətdən zəif qrupların ehtiyaclarına kifayət qədər cavab verə bilmədiyini nümayiş etdirir.

Eyni zamanda hesabatda yaşlı əhalinin artması, əmək bazarında rəqabətlilik bu əhali qrupunun yeni bacarıq əldə etmə və ixtisaslarını artırma tələbatını artırdığı qeyd olunur. Belə ki, bəzi ölkələrdə əhalinin yaş strukturu təhsil ehtiyaclarını əhəmiyyətli dərəcədə artırır. Fələstin, Tacikistan, Qırğızıstan və Misirdə əhalinin 30%-dən çoxu 15 yaşdan kiçikdir. Bu həmin ölkələrdə məktəbəqədər və ümumi təhsil xidmətlərinin genişləndirilməsinə olan tələbatın yüksək olduğunu göstərir.

Əksinə, Bosniya və Herseqovina, Serbiya və Ukraynada isə 15 yaşdan kiçik əhalinin nisbəti yalnız 13-14%-dir. Bu ölkələrdə əsas diqqət böyüklərin yeni bacarıq əldə etməsinə və işçi qüvvəsinin davamlılığını təmin etməyə yönəlməlidir. Bu da bütün təhsil sistemləri üçün inklüziv yanaşma və məqsədyönlü daxilələrın vacibliyini vurğulayır. O cümlədən Azərbaycan, Kosova, Türkiyə və Mərakeşdə iş qabiliyyətli yaş qrupuna daxil olan əhalinin nisbəti yüksəkdir. Belə ki, bu ölkələrdə yetkin əhalinin təxminən 66%-dan 70%-ə qədərini iş qabiliyyətli yaş kateqoriyasına daxildir. Bu kontekstdə məşğulluq imkanlarına olan tələbat da yüksəkdir. Eynizamanda təhsil və peşə hazırlığı sistemləri əmək bazarının ehtiyaclarına uyğun bacarıqları təmin edilməsi, həmçinin yeni bacarıq qazanma və ömür boyu təhsil imkanlarının yaradılması baxımından daha böyük təzyiqlə üzləşir. Bu da bacarıq uyğunsuzluğu, işsizlik və tam əməkhaqqı risklərinin artmasına səbəb ola bilər.

Hesabatda miqrant tələbələrin təhsil sistemlərinə inteqrasiyasında ölkələr arasında əhəmiyyətli fərqliliklər göstərdiyi vurğulanır. Məsələn, İsraildə (15.1%) və Serbiyada (10.7%) miqrant tələbələrin nisbəti ən yüksək səviyyədədir. Bu, hər iki ölkənin yüksək miqrasiya axınları ilə qarşılaşdığını və ya miqrantlar üçün yeni iş imkanları təqdim etdiyini ifadə edir. Ümumilikdə Avropa Təlim Fonduna daxil olan tərəfdaş ölkələrdə ilk nəsil miqrant tələbələrin orta göstəricisi 3.1%-dir ki, bu da OECD ortalamasından (4.6%) aşağıdır. Bununla belə, Özbəkistan, Ukrayna və Kosova kimi ölkələrdə bu göstərici 0.4%-dən aşağıdır ki, bu da həmin ölkələrin əsasən miqrasiya mənbəyi rolunu oynaması ilə əlaqələndirilir.

Bununla yanaşı, böyüklər arasında aşağı təhsil səviyyəsinin ciddi sosial-iqtisadi çağırışlar yaratdığı hesabatda qeyd olunur. Məsələn, Tunisdə qadınların aşağı təhsil səviyyəsinə malik olma nisbəti 2015-ci ildə 66.4%-dən 2023-cü ildə 52.9%-ə, kişilər üçün isə 62.8%-dən 50%-ə enmişdir. Buna baxmayaraq təhsil səviyyəsi arasında əhəmiyyətli dərəcədə gender fərqi müşahidə edilir. Misirdə qadınların 51.5%-i, kişilərin isə 44.3%-i aşağı təhsil səviyyəsinə malikdir ki, bu da gender bərabərsizliyinin davam etdiyini göstərir. Mərakeşdə isə vəziyyət daha kritikdir. Belə ki, əhalisinin 84.5%-i, əsasən kişilərdən ibarət olmaqla, aşağı təhsil səviyyəsinə malikdir.

Bu rəqəmlər həm regional problemləri, həm də gender əsasında təhsil fərqlərini açıq şəkildə ortaya qoyur. Azərbaycancanda isə aşağı təhsil səviyyəsinə malik qadınların payı 2015-ci ildəki 17.4%-dən 2023-cü ildə 12.4%-ə düşüb. Lakin aşağı təhsil səviyyəsinə malik kişilərin payı sabit qalaraq 12.5% olub. Ümumilikdə, hesabatdan aydın olur ki, Azərbaycanda Qazaxıstan və Özbəkistanla gender fərqləri müşahidə olunmur, burada digər ETF tərəfdaş ölkələri ilə müqayisədə təhsil çıxışı və iş tərzində də daha böyük gender bərabərliyinin mövcudluğu göstərir.

Hesabatda təhsil sistemlərinin təşkilat və idarə etmə məsələləri etraflı təhlil edilib. Belə ki, ETF-yə daxil olan tərəfdaş ölkələr arasında təhsil ayıran ÜDM-in payı gender fərqlilikləri göstərir. 2023-cü il məlumatlarına əsasən, təhsilə yüksək maliyyə ayıran ölkələr arasında Qırğızıstan (6.8%), Tunis (6.7%), İsrail (6.5%), Mərakeş (6.0%) və Moldova (6.3%) yer alır. Buna baxmayaraq, bəzi ölkələr təhsildə daha aşağı pay ayırır. Məsələn, Azərbaycan (3.6%), Ermənistan (2.5%), Türkiyə (2.6%) və Albaniya (2.7%). Mərkəzi Asiyada isə Özbəkistan (5.5%) və Tacikistan (5.8%) orta səviyyədə maliyyə ayırdıqları halda, Türkmənistan (2.8%) ən aşağı göstəriciyə malikdir. Qərbi Balkanlarda Bosniya və Herseqovina 4.1%-i ilə orta səviyyəni qoruyur. Lakin Serbiya (3.2%) və Türkiyə (2.6%) AB-ortalamasının (4.7%) xeyli altındadır. Bununla belə, yalnız maliyyə resurslarının həcmində deyil, onların effektiv istifadəsi də vacibdir.

Azərbaycanca (90) və Türkiyə (86) kimi ölkələrdə daha məhdud maliyyə resursları ilə təhsil çıxışı və iş imkanları daha güclü təmin edilir. Eyni zamanda yüksək maliyyə ayıran bəzi ölkələrdə (məsələn, Kosovo və Livan) təhsil üçün material bazası göstəriciləri zəifdir. Bu göstərir ki, strateji və effektiv istifadə təhsilin keyfiyyətinin artırılmasında daha vacibdir.

Təhsil sistemlərinin səmərəli idarə olunması, insan resurslarının optimal şəkildə bölüşdürülməsi və müəllimlərin peşəkar hazırlığı kimi amillər təhsil keyfiyyətinin artırılmasında həlledici əhəmiyyət kəsb edir. Təhsil imkanlarına çıxış baxımından Türkiyə diqqətçəkən bir nümunədir, çünki burada böyüklərin ömürboyu öyrənmə proqramlarına qoşulma ehtimalı gənclərdən daha yüksəkdir. Bunun əksinə olaraq, Albaniya, Gürcüstan, Mərakeş və Fələstində gənclər və böyüklər arasında təhsil iştirakında nəzərəçarpan fərqlər mövcuddur.

Hesabatda 2023-2024-cü illər arasında əldə olunan məlumatlar bəzi ölkələrdə təhsilə çıxış göstəricilərinin zəiflədiyi vurğulanır. Azərbaycanda bu dövrdə Sistem Performans İndeksi (SPI) 15 bənd azalmışdır ki, bu da gənclər üçün təhsil imkanlarının təmin edilməsində problemlərin mövcud olduğunu göstərir. Qırğızıstanda SPI göstəricisi gənclər üçün 25 bənd olduğu halda, böyüklər üçün isə bu göstərici əhəmiyyətli dərəcədə azalıb. Bundan əlavə, Monteneqroda həm gənclər, həm də böyüklər üçün təhsil sisteminin göstəricilərində geriləmə qeydə alınıb. Bu rəqəmlər təhsil imkanlarının əlçatanlığı və iştirak sahəsində problemlərin mövcudluğunu təsdiqləyir.

Həmçinin ETF tərəfdaş ölkələrinin əmək bazarlarında "elementar" işlərdə (ISCO-08, Qrup 9) çalışan işçilərin nisbəti Avropa İttifaqı ölkələrinin (AB27) orta göstəricisindən yüksək olduğu hesabatdan aydın olur. AB-də bu kateqoriya ümumi məşğulluğun orta hesabla 8.4%-ni təşkil etdiyi halda, Mərakeş (34.3%), Qazaxıstan (16.0%), Fələstin (20.2%), Tunis (16.8%) və Azərbaycan (15.3%) kimi ölkələrdə bu göstərici xeyli yüksəkdir. Digər tərəfdən, "yüksək ixtisaslı" işlərdə (ISCO-08, Qruplar 1-3) çalışanların nisbəti, adətən, AB27 ortalamasından (43.3%) daha aşağıdır. Məsələn, Mərakeşdə bu kateqoriya üzrə məşğulluq 8.2%, Qırğızıstanda 21%, Albaniyada 21.4% və Misirdə 22.2%-dir. Bununla belə, Monteneqro (38.1%), İordaniya (36.5%), Qazaxıstan (39.8%) və Ukrayna (37.9%) kimi ölkələrdə yüksək ixtisaslı işçilərin payı AB27 ortalamasına daha yaxındır.

Bu göstəricilər əmək bazarlarında təhsil səviyyəsi ilə bağlı olan struktur fərqləri və iqtisadiyyatın tələblərini əks etdirir. Elementar işlərin yüksək payı, əsasən aşağı təhsil səviyyəsi və az ixtisas tələb edən sektorlarda iş imkanlarının genişliyini göstərir. Yüksək ixtisaslı işlərin nisbətən aşağı payı isə təhsil və təlimlə bağlı çətinliklərə işarə edir.

Hesabatın əsas məqamlarından biri də texnologiyanın təhsildə rolu və davamlı inkişafın təşviqinə verdiyi töhfələrdir. Rəqəmsal texnologiyalar və süni intellekt iqlim dəyişiklikləri ilə bağlı məlumatlılığı artırmaq, davamlı enerjinin inkişafını təşviq etmək və qlobal vətəndaşlıq anlayışını gücləndirmək üçün istifadə olunur. Lakin texnologiyaların bu imkanlardan tam şəkildə yararlanması üçün təhsil sistemləri rəqəmsal savadlılıq və etik məsuliyyət anlayışlarını təhsil proqramlarına inteqrasiya etməlidir.

Ümumiyyətlə, hesabatda göstərilir ki, təhsil sistemlərinin davamlı inkişafı, inklüzivliyi və effektivliyi artırılmalıdır. Təhsil yalnız bacarıqların artırılması və məşğulluğun təmin edilməsi vasitəsi deyil, həm də sosial-iqtisadi bərabərsizliyin azaldılması, davamlı inkişaf məqsədlərinin həyata keçirilməsi üçün mühüm vasitədir. Yekun olaraq qeyd etmək lazımdır ki, hesabat gələcək islahatlar üçün dəyərli məlumat və istiqamətlər təqdim edir.