Yaradıcı təhsil mühiti necə olmalıdır? – Sumqayıt müəllimləri ilə müzakirə

Yaradıcı təhsil mühiti necə olmalıdır? – Sumqayıt müəllimləri ilə müzakirə

Müasir dövrdə təhsil müəssisələrimizdə yaradıcı yanaşmaların tətbiqi, şagirdlərin daha çox praktik bacarıq əldə etməsi, bu istiqamətdə görülməli olan iş və təkliflər geniş müzakirə mövzuları kimi aktual əhəmiyyət kəsb edir. 

“Azərbaycan müəllimi” olaraq bu məsələləri Abşeron-Xızı Regional Təhsil İdarəsində təşkil etdiyimiz görüşdə ətraflı müzakirə etməyə qərar verdik. Yanaşmaları müqayisə etmək məqsədilə müsahiblərimizin birini məktəbdən, digərini isə məktəbdənkənar müəssisədən dəvət etmişik.  

“Şagirdləri problemlərin həllini müstəqil tapmağa təşviq etməyə çalışmalıyıq” 

Suallarımızı cavablandıran qonaqlardan biri Sumqayıt şəhər 26 nömrəli tam orta məktəbin ingilis dili müəllimi Könül Qafarovadır. 25 ildir müəllim, 10 ildən artıqdır təlimçi olaraq fəaliyyət göstərir. Təlimçilik fəaliyyətinə mentor kimi başlayıb, İKT sahəsi üzrə müəllimlərə fərdi şəkildə mentorluq edib. K. Qafarova söhbətə bu fikirlərlə başlayır ki, yaradıcı təfəkkür və tədqiqatçılıq qabiliyyətinin inkişafı üçün şagirdlərə XXI əsrin bacarıqlarını aşılamaq lazımdır: 

“XXI əsrin bacarıqları dedikdə şagird tərəfindən müəyyən məlumatın araşdırılaraq toplanması, əməkdaşlıq, ünsiyyət bacarığı, real dünya problemləri və innovasiya nəzərdə tutulur. Uşaqlar real problemlər üzərində araşdırmalar etsələr, daha rahat tədqiqatın nəticəsinə gələ bilərlər. Yəni onlar real həyatda, ətrafında, məktəbdə, ailədə qarşılaşdığı problemlərin həllinə yönələn araşdırmanın cavablarını daha tez verirlər və tədqiqata yönəlirlər. Digər bacarıq özünütənzimləmədir ki, burada şagirdlər düzgün planlaşdırmağı, müəllimlərin rəyi əsasında yenidən düzəlişlər etməyi bilməlidirlər. Həmçinin informasiya-kommunikasiya texnologiyalarından istifadə bacarığı XXI əsr uşaqlarına aşılanmalıdır, müəllimlərimiz də bu sahədə dərin bacarıqlara sahib olmalıdırlar. Bununla bağlı təlimlər keçdiyim üçün deyə bilərəm ki, bu təlimlərin sayı artırılsa, yaxşı olar. Problem əsaslı öyrənmə şagirdlərdə yaradıcı yanaşmanı formalaşdıran bacarıqlardan biridir. Şagirdlərə problemləri təqdim edərək onların həll yollarını müstəqil tapmağa təşviq etməyə çalışmalı, yeni ideyalar yaratmaq üçün açıq müzakirələr keçirməliyik”. 

K.Qafarovanın sözlərinə görə, artıq 10 ildir ki, şagirdlərini “e-Twining” layihələrinə cəlb edir və layihə əsaslı təlimlərdə şagirdlərin bir çox bacarıqları üzə çıxır:

“Müəyyən bir mövzuda çətinliyi olan şagird mövzunu mənimsəyə bilmirsə, həmin uşaqda hər hansı bir bacarığı önə çıxarmaq üçün layihə əsaslı dərsə yönəlirik. Bu zaman olduqca qabiliyyətli şagirdlərlə qarşılaşırıq. Biz layihələrdə Avropa məktəbləri ilə işləyirik, müxtəlif fənlərə inteqrasiya edirik, şagirdlərimizin digər ölkələrdən olan məktəblilərlə ünsiyyətini təmin edirik. Tədricən uşaqlarda komplekslər, utancaqlıq aradan qalxır. Bundan sonra uşaqlar sərbəst düşünməyə yönəlirlər. Təcrübəmə əsaslanaraq deyə bilərəm ki, təqdimatlar hazırlamaq, rəqəmsal araşdırmalar aparmaq kimi texnoloji vasitələrlə şagirdlərin maraq dairəsini genişləndirmək mümkündür”. 

Könül Qafarova şagirdin yaradıcı təfəkkürünün düzgün istiqamətdə inkişafı üçün görülməli olan işlər, istifadə olunmalı üsullar haqqında danışaraq qeyd edib ki, bunun üçün fərdiləşdirilmiş öyrənmə metodundan istifadə etmək olar. Müəllim hər bir şagirdin maraq və qabiliyyətinə uyğun fərdi tədris planı tərtib etməyin, açıq suallar verərək onları sərbəst düşünməyə sövq etməyin mümkünlüyünü qeyd edib. 

Metodistin fikrincə, ədəbi və sənət əsərlərindən, yaradıcı düşüncəni stimullaşdıran mətnlərdən istifadə, filmlər, rəsm əsərləri üzərində müzakirələr aparma və layihə əsaslı öyrənmə ilə yaradıcı təfəkkürü düzgün istiqamətdə inkişaf etdirmək olar.  

Şagirdlərin tədqiqatçılığını müəllimin tədqiqatçılığından fərqləndirən xüsusiyyətlərdən danışan mütəxəssis bildirib ki, uşaqlar onları maraqlandıran suallarla bağlı məlumat toplayır və nəticə çıxararaq öyrənirlər. Müəllimlər isə təcrübəyə əsaslanaraq tədqiqat aparırlar: 

“Müəllim tədqiqat aparma bacarığına yiyələnmək üçün təcrübə tələb edən müəyyən yollardan keçməlidir. Müəllim şagirddən fərqli olaraq həm öyrənmək, həm öyrətmək, şagird isə ancaq öyrənmək üçün tədqiqat aparır. Yeri gəlmişkən, bir araşdırma üzərində işləyirəm: şagirdlərdə diqqət dağınıqlığı müşahidə edirəm və səbəblərini araşdırıram. Sinifdə müəllimlərə də dəstək lazımdır ki, şagirdlərin ehtiyaclarını ödəyə bilsinlər. Şagirdlərə fərdi yanaşma mütləqdir, çünki onların bilik və bacarıqları eyni deyil”.  

Xüsusi qabiliyyətli uşaqların aşkarlanması məsələsinə toxunan qonaq bildirib ki, bunun üçün ilk olaraq müşahidə və qiymətləndirmə aparılmalıdır: 

“Birinci diaqnostik qiymətləndirmə aparırıq. İlkin qiymətləndirmə bitdikdən sonra tədris boyunca informativ, summativ qiymətləndirmə həyata keçirilir və şagirdlərin biliyi qiymətləndirilir. Onların istedadı valideyn və müəllimlərlə söhbət, müşahidə, şagirdə fərdi yanaşma zamanı, həmçinin məktəb tədbirlərində üzə çıxır. Tədbirlərin şagirdlərin həyatında böyük rolu var. Məktəbdə sinif rəhbərlərinin sinif təşkilat saatları var ki, şagirdlərlə görüş zamanı onların bir çox görünməyən istedadları üzə çıxır. Şeir demək, rol oynamaq, mahnı oxumaqla şagirdin istedadını aşkar etmək olar. “Zəifdir” deyib şagirdi diqqətdən kənarda saxlamaq düzgün deyil. Hər bir uşağın mütləq hansısa bacarığı mövcuddur. Bəzən heç valideynin belə övladının istedadından xəbəri olmur. Şagirdlərimlə ingilis dili dərsində dialoqları, mətnləri, hekayələri canlandırırıq. Müəllim uşaqların yanında o qədər səmimi olmalıdır ki, şagird istedadını büruzə verməkdən çəkinməsin. Sərbəst düşüncə mühiti olmalıdır. Uşaqları ekskursiyalara, muzeylərə aparmaq lazımdır. Məktəbdə, sinifdə lazımi resursların olması da çox önəmlidir. Uşaqlar canlı simulyasiyalara, videolara baxsalar, dinləmələr olsa, film izləsələr, dərs onlar üçün daha maraqlı olar”.  

Bu sahədə mövcud olan çətinliklər, problemlər haqqında danışan həmsöhbətim bunlara valideyn nəzarətsizliyi, övladından məlumatsızlıq, valideyn-məktəb birliyinin, əməkdaşlığının olmaması, resurs çatışmazlığı kimi məsələləri nümunə göstərir:

“Müəllimlər təlimlərdə iştirak etdikcə əldə etdikləri yeni biliklərin şagirdlərə ötürülməsini istəyirlər. Hazırda süni intellekt dövrüdür, şagirdlər tapşırıqları bir düymə ilə cavablandıra bilirlər. Lakin bizə lazımdır ki, şagird tapşırıqları başa düşərək yerinə yetirsin, özü araşdırsın. Təcrübə əsaslı təlim, praktik laboratoriyalar, ekskursiyalar, tarix dərsini muzeylərdə keçmək kimi fəaliyyətlər, təcrübə qazanaraq öyrənmə dərsin qavranmasında böyük rol oynayır. Real həyat vəziyyətini canlandırdıqda, videolar, simulyasiyalar nümayiş olunduğu zaman mövzunu daha yaxşı başa düşərək yadda saxlamaq mümkündür. Təcrübə praktik bacarıq qazanıldıqca əldə olunur. Praktik bacarıqlara problemlərin həlli və qərar qəbul etmə, əməkdaşlıq, komanda işi, kritik düşünmə, texnologiyalardan istifadə daxildir. Bütün bunlar əsasında təcrübə qazanmaq mümkündür”. 

“Şagirdlərdən KSQ və BSQ-lərdə yüksək bal toplamağı tələb etməyi düzgün hesab etmirəm”

Digər müsahibim - Sumqayıt şəhər 1 nömrəli Uşaq-Gənclər İnkişaf Mərkəzinin təşkilatçısı, İnformatika və proqramlaşdırma dərnəyinin rəhbəri İlahə Əlizadə bildirir ki, işlədiyi müəssisə məktəblərarası, şəhərdaxili, respublika, beynəlxalq müsabiqələrdə, konfranslarda, təlimlərdə, seminarlarda daha çox uşağın iştirak etməsini hədəfləyir: “Bacardığımız qədər bu cür tədbirlərə böyüklərdən çox uşaqları cəlb edirik ki, onlar istiqamətlərini düzgün seçə bilsin, fikrini ifadə eləməkdə çətinlik çəkməsinlər. Şagirdlər tədbirlərdə inkişaf edir, auditoriya qarşısına çıxanda özünü sərbəst ifadə etməyi, həyəcanını dəf etməyi öyrənirlər. Bu zaman nitq qabiliyyəti inkişaf edir, davranışı formalaşır”. 

İlahə Əlizadə hesab edir ki, yaradıcı uşaqların üzə çıxarılması üçün məktəb rəhbərinin mütləq qaydada təşkilatçılıq qabiliyyəti olmalıdır. Təşkilatçı olaraq mütəmadi məktəblərə getdiyini, musiqi, təsviri incəsənət, texnologiya və s. dərslərdə iştirakını, şagirdləri seçib dərnəklərə dəvət etdiyini diqqətə çatdıran İ.Əlizadə deyir: 

“Görürəm ki, əvvəlki illərlə müqayisədə bacarıqlı uşaqlar azdır. Hətta keçən ilki və builki uşaqları belə müqayisə etdikdə çox böyük fərq var. 10 il bundan əvvəl uşaqlara rəsm çəkmək üçün mövzu verdikdə o qədər gözəl işləyirdilər, təxəyüllərini ortaya qoyurdular, professional rəssam işi yaradırdılar. Ancaq indi həmin yaş kateqoriyasında olan uşaqların işinə baxanda görürük ki, çox zəif rəsmlər çəkilir. Rəsm çəkmək artıq uşağın maraq dairəsində deyil. Səbəb isə uşaqların vaxtının çox hissəsini telefon və planşetlərlə keçirməsindədir. Təkcə sinifdə oturub fəaliyyətdə olmaq yetərli deyil, mütləq uşaqlar evdə də üzərlərində işləməlidirlər. Digər səbəb də uşağın məktəbdə dərslərlə çox yüklənməsində, repetitor yanında vaxt keçirməsindədir. Valideynlər sanki övladlarına qarşı biganədir, repetitor yanına uşağı göndərməklə bütün məsuliyyətin üzərlərindən götürüldüyünü sanırlar. Belə olmamalıdır. Valideyn mütləq uşaqla söhbət etməli, övladının nəinki dərsləri ilə, hər bir problemi ilə maraqlanmalıdır. Bütün məsuliyyəti müəllimlərin üzərinə yıxmaq düzgün deyil. Bizim dərnəkdə Rəssamlıq Akademiyasına hazırlaşan şagirdlər var. Hətta onlarla belə biz bu problemləri yaşayırıq. Şagirdlərin bir dərsə öyrənməli olduqları mövzuya bəzən beş dərs sərf etmək məcburiyyətində qalırıq”. 

Şagirdin yaradıcı təfəkkürünün düzgün inkişafı üçün görülməsi lazım olan işlər haqqında danışan müsahibimiz bildirir ki, bu işdə valideyn, məktəb və məktəbdənkənar müəssisələr əməkdaşlıq etməlidirlər. Dərnək rəhbəri hesab edir ki, yaradıcılığa qeyri-ciddi yanaşanda, həvəsi öldürəndə uşaqda ruh düşkünlüyü yaranır: 

“Müasir zamanda uşaqların nitq qabiliyyəti çox zəifdir, söz ehtiyatları yoxdur, ünsiyyətdən qaçırlar. Bizim problemimiz cəmiyyətdən gəlir. Müəllim dediyini cəmiyyət, valideynin dediyini müəllim qəbul etmir və s. Bu zaman ortada qalan uşaq olur. Bu gün cəmiyyətdə “bu ixtisas dəbdədir” deyə hamı övladını eyni ixtisas sahibi görmək, ən çox tələb olunan repetitorun yanına göndərmək istəyir. Şagirdin istəyinə isə məhəl qoyan yoxdur. Mütləq uşağın arzusunu nəzərə almalıyıq. Uşaqları tədbirlərə hazırlamaq üçün məşq etmələri lazım olur. Bir çox hallarda uşaq məşqlərdə iştirak etməyə həvəs göstərsə də, valideynin uşağı məşqə gətirməyə marağı yoxdur”. 

Məktəbdənkənar müəssisə olaraq üzləşdikləri digər bir problem haqqında danışan təşkilatçı söyləyib ki, ölkə üzrə keçirilən müsabiqələrə həm güclü, həm bir qədər zəif uşaqların rəsm işləri göndərilir. Zəif uşaqların işləri seçilir, peşəkar rəsm əsərləri isə kənarda qalır. Səbəb olaraq isə göstərilir ki, uşaqlar belə gözəl rəsmlər çəkə bilməzlər, burada müəllimlərin toxunuşu var: 

“Bu cür yanaşma qabiliyyətli uşaqlarımızda böyük ruh düşkünlüyünə səbəb olur. Uşağın qabiliyyətini yoxlamaq çətin deyil, ən azından həmin uşaqları dəvət edib şübhələrin aradan qaldırılması üçün onları rəsm çəkərkən izləmək olar. Lakin vaxt azlığına görə müsabiqənin tez yekunlaşması məqsədilə uşaqları imtahan etmirlər, nəticədə də biz həm uşaqların, həm valideynlərin haqlı narazılığı ilə üz-üzə qalırıq. Belə hallarla dəfələrlə üzləşirik və bu da dərnəklərimizdə uşaqların azalmasına səbəb olan amillərdən biridir”. 

İlahə Əlizadə hesab edir ki, məktəbdənkənar müəssisələrin təhsil ocağından kənarda fəaliyyət göstərməsi düzgün deyil. Dərnək rəhbəri uşaqların saat 8-dən 2-yə qədər məktəbdə dərsləri ilə, 2-dən sonra isə elə məktəbində sevdiyi fəaliyyətlə məşğul olmasını təklif edir: 

“Dünyanın bir çox ölkəsində məktəbdənkənar dərnəklər elə təhsil müəssisəsinin daxilində fəaliyyət göstərir. Sumqayıt şəhərində iki məktəbdənkənar müəssisə var. Bir çox valideyn uzaqlıq baxımından istəsə də, övladını dərnəklərə göndərə bilmir. Biz məktəblərə müraciət edirik, bəzən müəllimlərin vaxtını alırıq, uşaqları siniflərdən tapıb müəyyən fəaliyyətlərə cəlb edirik. Çox zaman valideynlər uşaqlarını bizə gətirib övladının deyil, istədiyi məşğuliyyətə məcbur edir. Biz həmişə valideynə deyirik ki, uşağın ixtiyarına buraxmaq lazımdır. Sabah uşaq özünü həmin sahədə tapmayacaqsa, onda oxuduğu, çalışdığı illəri hədər gedəcək. Uşaq sevdiyi işin dalınca gedəcəksə, qarşısına çıxan bütün maneələrin öhdəsindən gələcək”.

Təşkilatçı şagirdlərlə əldə etdiyi uğurlu məqamlardan bəhs edir: 

“Sumqayıt şəhərinin 75 illik yubileyi ilə bağlı məktəblərarası müsabiqə elan etmişdik. Müsabiqədə şagirdləri natiqlik, rəssamlıq, əl işləri, musiqi, rəqs, aktyorluq bacarıqları yoxlanırdı. Münsiflər heyəti tərəfindən istedadlı uşaqlar seçildi və şəhərimizin yubiley tədbirində çıxış etdilər. Bədii qiraət üzrə qabiliyyətli uşaqların iştirakı ilə ssenarisi tərəfimdən yazılmış səhnəcik quraşdırdım. Burada Sumla Ceyranı yenidən görüşdürdüm, onları abadlaşmış Sumqayıta gətirdim. Uşaqlar bu obrazları canlandıraraq həm söz, həm şeirlə fikirlərini ifadə etdilər. Natiqliyi olan uşaqları aparıcı seçdim, musiqi qabiliyyəti olan uşaqlar saz və digər musiqi alətlərində ifa etdilər. Orada muğam, vokal və s. var idi, gözəl kompozisiya yaratdım. Rəqs edən uşaqlar ayrıca bacarıqlarını nümayiş etdirdilər. Biz həmin tədbirdə fəxri fərman alıb təltif edilmədik, sadəcə əvvəldən axıradək tədbirin iştirakçısına çevrildik. Təcrübəmizdə şagirdlər olub ki, 4-cü sinifdən 10-11-ci sinfə qədər tədbirlərimizdə iştirak ediblər. Biz o uşaqlara teatr yönümlü istiqamət verdik, hazırda onlar Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin tələbələridirlər, bəziləri ölkənin professional aktyorlarına çevriliblər”. 

Sonda İlahə Əlizadə arzusunu dilə gətirir: “Heç bir uşaq zəif deyil. Mən çox istərdim ki, məktəblərdə müəyyən ixtisas təmayüllü, fənn yönümlü siniflər yaradılsın və uşaqlar sevdiyi fənlərə yönlənərək siniflərə bölünsünlər. Uşaqları məcburiyyət qarşısında qoyub bütün fənləri oxutmağı, KSQ və BSQ-lərdə yüksək bal toplamaq tələbini düzgün hesab etmirəm. Şagirdlərin mütləq dil və riyaziyyat bacarıqları olmalıdır. Lakin yuxarı siniflərə getdikcə şagirdin oxumaq istədiyi fənləri artıq onun ixtiyarına buraxmaq lazımdır. Böyüklər uşağın seçiminə müdaxilə etdikcə onların gələcəkdə işini sevən mütəxəssis kimi formalaşmasının qarşısını alırlar”.