Anar İsgəndərov: "Müəllim olmaq üçün üç meyara ehtiyac var: ədalət, əxlaq və nəfs toxluğu" – MÜSAHİBƏ

Anar İsgəndərov: "Müəllim olmaq üçün üç meyara ehtiyac var: ədalət, əxlaq və nəfs toxluğu" – MÜSAHİBƏ

Arzusu müəllim olmaq olmayıb, amma iş elə gətirib ki, məhz müəllim olub, “müəllim” deyə çağırılıb. Müəllimlikdə karyera nərdivanının ikinci pilləsindən başlasa da, birinci pilləni də görüb. Lakin müəllim olmamaq üçün diyar-diyar gəzib, yenə də bu peşədə yüksələnlərdən olub. Müəllim ola-ola deputat da seçilib. İndi Milli Məclisdə Elm və təhsil komitəsinə rəhbərlik edir. “Azərbaycan müəllimi”nin müsahibi Anar İsgəndərov onu müəllim etməkdə israrlı olan qismətinə üsyan etməyib, əksinə, minnətdardır. Qəzetimizə müsahibəsində müəllimlik yolundan, bu yolun çətinliklərindən danışıb.

"Müəllim olmamaq üçün keçmiş SSRİ-nin bir çox şəhərlərində oldum, amma müəllimlikdən qaça bilmədim"

– Kənd müəllimliyindən kafedra müdirinədək müxtəlif vəzifələrdə çalışmısınız. Müəllimliklə yüksəlmisiniz, müəllimlikdə pillə-pillə qalxmısınız. Maraqlıdır, müəllim kimi harada çalışmağınızın sizin üçün bir fərqi olubmu?

– Düzü, müəllim olmaq istəməmişəm. Hətta müəllim olmamaq üçün keçmiş SSRİ-nin bir çox şəhərlərinə getmişəm. Türkmənistanın istisi və su qıtlığı, Altayın sərt qışı, Ukraynanın qarışıqlığı məni geriyə – Azərbaycana qaytardı. Müəllimlikdən qaça bilmədim. Taleyimə müəllimlik yazılıbmış. Bunu anlayandan sonra taleyimlə razılaşdım və əsl müəllim olmaq üçün bu şərəfli yola başladım.

– Bəs necə oldu müəllimlik peşəsini seçdiniz?

– Orta məktəbi Azərbaycanın ən gözəl kəndlərindən birində – Masallının Kolatan kəndində oxumuşam. Doğulub boya-başa çatdığım bu kəndin hər şeyi var: dağı, dərəsi, çayı, yaşıllığı, gözəl havası, can dərmanı olan bulaqları. Kəndin gözəlliyinə gözəllik qatan çayçılıq təsərrüfatı da kəndə ayrı bir rəng qatırdı. Sizə də məlumdur, çayçılıq dünyada ən səliqəli təsərrüfat sahəsi sayılır. Üstəlik, kənd ilin bütün fəsillərində yaşıllığa bürünür, insanı rahatladır, üstəgəl, əziyyəti az, gəliri çoxdur. Belə bir kənddə böyüyüb fərqlənməmək mümkün deyil. Mən “birinci olmuşam”, - demirəm, amma fərqlənmişəm. Bunda valideynlərimin verdiyi tərbiyə önəmli olub. Gözümü açandan dünyanın ən zəhmətkeş atasını görmüşəm. Zərif, əliaçıq, dürüst qadın fikirləşəndə anamı xatırlayıram. Hər bir uğuruma görə valideynlərimə borcluyam. Valideynlərim ibtidai təhsilli idilər. Amma oxuduğum kitablara onların böyük sevgisi var idi. Məktəbdə qazandıqlarım onlar üçün böyük var-dövlət idi. Az qala kitablarımı müqəddəsləşdirirdilər. Əlimdəki kitaba görə hər səhvimi mənə güzəştə gediblər. Bunu görür, məsuliyyətim birə on artırdı. Valideynlərimin bu əziyyətini müəllimlərim uğurla başa çatdırdılar. Məsələn, cavan yaşlarımda “Azərbaycan dilinin atasıyam, mənə anasını göstərin”, – deyəcək qədər bilgimə güvənmişəm. Bu güvənimin arxasında isə müəllimim dayanıb. Azərbaycan dili və ədəbiyyat fənnini tədris edən Əhməd Səmədov və riyaziyyat fənnini tədris edən Urşan Tağıyev kimi müəllimlərdən dərs aldığım üçün özümü çox şanslı hesab edirəm. Təsəvvür edin ki, Əhməd müəllimdən “4” qiymət alan şagirdin evində həmin axşam toy-bayram olurdu. Məhz bunun nəticəsidir ki, Bakı Dövlət Universitetinə qəbul imtahanında ədəbiyyatdan “5” almaq çox asan oldu. “Leninqrad göylərində” poemasını 1 saat əzbər söylədim. Cümlə təhlili mənim üçün su içmək kimi asan idi. Sonra 5 il ali təhsil aldım, tələbəlik həyatı yaşadım, yataqxanada qaldım, birgəyaşayışı, həyatı, dostluğu, çörək kəsməyi öyrəndim. Universitetdə seçildim, fərqləndim. Yaşca çoxlarından kiçik olsam da, sinif nümayəndəsi seçildim. 30 nəfər tələbəni idarə etməyi bacardım. İmtahanlarda ehtiyacı olan tələbə yoldaşlarımı müdafiə edə bildim. Güləş üzrə universitet çempionu olmağım da mənə böyük nüfuz qazandırdı. Rayona təyinatla qayıdanda məni qəsəbə orta məktəbinə direktor müavini təyin etdilər.

“Universiteti bitirdikdən sonra birbaşa direktor müavini vəzifəsində təyinat aldım”

– Məzun olan kimi vəzifəyə təyinat almaq mümkün olurdu?

– Rayon təhsil şöbəsinin müdiri vaxtilə BDU-nun Tarix fakültəsini bitirmişdi. Masallının tanınmış ziyalılarından idi. Bakı Dövlət Universitetinin Tarix fakültəsi ilə əməkdaşlığı vardı. Müəllimlərim söhbət əsnasında mənimlə bağlı ona məlumat vermişdilər. Növbəti dəfə fakültəyə gələndə məni ona təqdim etdilər. Məndən razı qaldı. Ona görə də müəllimlərimin zəmanəti əsasında məni yüksək maaşla Boradigah qəsəbə orta məktəbinə direktor müavini təyin etdi. Ancaq bu vəzifədə çox az işlədim. Doğrudur, cavan yaşında bu vəzifədə işləmək həm böyük məsuliyyət, həm də böyük şərəf idi. Amma bir gün rayon mərkəzinə gedib kəndə dəyişilməyimi xahiş etdim. Cavan bir kadr olaraq bu istəyim ona təəccüblü gəldiyindən səbəbini soruşdu. Dedim ki, doğulduğum kənddə ev tikmək istəyirəm. Gülümsəyib özümə heç nə demədi, amma yəqin ki, “bunun ağlı uşaq ağlı imiş” deyə fikirləşdi. İnsafən, istəyimi bir aya reallaşdırdı. 320 manat maaşı olan işdən 10 il təhsil aldığım Kolatan orta məktəbinə 110 manat maaşla tarix və ictimaiyyət müəllimi təyin olundum. Qeyd edim ki, Kolatanda ikimərtəbəli yeni tipli məktəb üç il idi ki, istifadəyə verilmişdi. Tikintisində tələbə inşaat dəstəsinin üzvü kimi iki ay işləmişdim. Yeni məktəbdə haqqım olduğunu düşünürdüm. Məktəbin rəhbər heyəti kənardan gətirilmişdi. Maraqlıdır ki, həm kənd, həm də müəllimlərim məni X sinfi bitirən uşaq kimi qəbul etdilər, amma mən dünənki uşaq deyildim... Beş illik Bakı həyatı məni çox uzaqlara aparmışdı.

“Kənd məktəbinin müəllimi kimi özümü göstərə, seçilə bilmədim”

– Nə dəyişmişdi, ya da nə qədər dəyişmişdiniz?

– Uşaqlığımdan heç nə qalmamışdı. 5 ildə yaşadıqlarım böyük həyat məktəbi oldu. Tələbəliyin birinci ili evdən hər ay müəyyən qədər pul alırdım. Sonrakı illərdə gecə mühafizəçi işləyib, gündüzləri oxudum. III kursun sentyabrında anam 46 yaşında dünyadan köçdü. Onun vəfatından sonra hər şey dəyişdi. Hələ birinci kursda oxuyanda anam xəstələndi və əməliyyat etdilər. Tələbəliyin şirin günləri mənə haram oldu, əzablı günlərimin sayı-hesabı yox idi. Kəndə bu istəklə gəldim. Anamın arzularını reallaşdırmaq, böyük bir ailənin yükünü üzərimə götürmək üçün mücadiləyə başladım. Gecə-gündüz öz evimi tikməyin arzusu ilə yaşayırdım. Öz evimin olduğunu görmək anamın arzusu idi, amma amansız ölüm ona imkan vermədi. Evin tikintisinə ən çox sevinən atam oldu. Mümkün olan köməkliyi etdi. Beləliklə, uzunluğu 21 metr, ikimərtəbəli evin özülünü qazmağa başladım. Kənd üçün yeni bir mövzunun əsasını qoydum. Evin tikintisi ilə bağlı rayonun birinci katibindən tutmuş kəndin vəzifəlilərinə qədər hər kəslə üz-üzə gəldim. Üç il yarıma evin tikintisini başa çatdırdım. Siz bu evə mülkiyyət kimi baxmayın, o mənim ilk dissertasiya işimdir, onun qiyməti yoxdur, bu tikinti mənim sağlamlığımı aldı, böyrəklərimlə bağlı problem yarandı, sonda bir böyrəyimlə vidalaşdım. Hər dəfə kəndə gedəndə darvazadan içəri keçəndə üç il yarım kino lenti kimi gözümün qabağında canlanır. Kolatanda ilk imtahanı uğurla verdim. Bu imtahanda heç kimdən kömək ummadım. Ən əsası, anamın ruhunu şad edə bildim. Onun adına layiq evi tikə bildim. Evin tikintisi bütün günümü, vaxtımı almışdı. Dərslərimi deyib qurtaran kimi evə qayıdırdım. İstəsəm də, müəllim kimi seçilə bilməzdim və seçilmədim. Tikintinin ikinci ili Tarix fakültəsindən aspiranturaya qəbul olunmaqla bağlı məktub aldım, amma məcburən imtina etməli oldum. Bakıya getsəydim, evin tikintisi yarımçıq qalacaqdı.

– Bəs təhsilinizi davam etdirmək niyyətinizi nə zaman gerçəkləşdirə bildiniz?

– Bir az uzun çəkdi reallaşdırmağım. Göndəriş mən məzun olandan 2 il sonra gəlmişdi, evin tikintisi isə düz 3 il yarım çəkdi. Evin damı vurulan günün səhəri diplomatımı götürüb Bakıya yola düşdüm. Universitetin qapıları üzümə bağlanmışdı. Aspiranturaya göndəriş teleqramına cavab vermədiyim üçün kafedra müdiri məni, ümumiyyətlə, qəbul etmədi. Bakıya gələndən üç ay keçmişdi. Böyük çətinliklərdən sonra AZİ-də (indiki Neft və Sənaye Universiteti) Fəlsəfə kafedrasında işə düzəldim. Hər işdə bir xeyir olduğuna inananlardanam. Bu işdə xeyir Fəlsəfə kafedrasının müdiri, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Ənvər Əhmədovu tanımağım oldu. Elmi çox, amma elmi ilə öyünməyən bir ziyalı ilə tanış oldum. Hər halda onun da gözü məni tutmuşdu. Kabinet müdiri kimi işə başladığımdan bir il sonra mənim üçün Moskva Dövlət Universitetində məqsədli aspiranturaya yer aldı. Amma universitetə işə düzəlməyim Moskvanı arxa plana keçirdi.

“Xüsusi xidmət orqanının da gözü üstümdə idi”

– Demək, kənd məktəbində diqqət çəkə bilməsəniz də, yeni işinizdə bunu bacarmısınız…

– Bəli, baxmayaraq ki, yeni idim, Ənvər Əhmədovun diqqətini çəkmişdim. Təkcə kafedra müdirinin yox, xüsusi xidmət orqanının da gözü üstümdə idi, məni didik-didik araşdırdılar və sənədlərimi Minsk şəhərinə iki illik kursa hazırladılar. AZİ-də komsomol təşkilat katibi seçildim, partiya sıralarına keçdim. AZİ-də iki il işlədim, bu iki il mənə uzun gəldi. Universitet kimi demokratik bir yerdə yetişib, AZİ kimi yerdə işləməyin çətinliyini sözlə ifadə etmək çətindir. İnanın ki, hər günümü sayırdım. Sonralar məndən hərbi xidmətdə olub-olmadığımı soruşanlara deyirdim ki, olmuşam, iki il sərasər AZİ-də “hərbi xidmət” keçmişəm. Ona görə də ilk fürsətdə – universitetdə baş laborant yeri boşalan kimi aldığım maaşla alacağım maaş arasında böyük fərqə baxmayaraq, universitetdə əmrim verilən gün sevincimdən göz yaşlarımı saxlaya bilmədim. Beş il təhsil aldığım, xarakterinə bələd olduğum müəllimlərimlə bir yerdə çalışacaqdım. Üstəgəl, universitetdə çalışan tələbə dostlarımla bir yerdə.

“Kafedrada çəkdirdiyim ilk şəklim var, stolun küncündə zorla yer tapmışam”

– O vaxtdan universitetdəsiniz. Maraqlıdır, doğma fakültə sizi necə qarşıladı?

– Kafedrada çəkdirdiyim ilk şəklim var, stolun küncündə zorla yer tapmışam. Allahın qismətinə bax ki, 1999-cu ildən vaxtilə baş laborant kimi işə başladığım kafedrada birinci masada, ən öndə otururam. İlk gündən taleyimi bu kafedra ilə bağladım. Tez-tez yer dəyişməmək xarakterimdən irəli gəlir. Çox mühafizəkaram, sevdiyim şeyləri tez-tez dəyişmək xarakterimdə yoxdur. Namizədlik dissertasiyamı kafedranın profilinə uyğun seçdim. Mənə qədər heç kim bu indeksə müraciət etməmişdi. Səbəbi məlum idi. Bu ixtisasda nə elmi rəhbər, nə də müdafiə şurası vardı. Üstəgəl, dissertasiya işi yazmaq da çətin idi. Amma qorxmadım, mövzunu kafedranın ixtisasına uyğun seçdim. İlk cəhdim uğurlu alınmadı, indeksin mahiyyətini düzgün seçə bilməmişdim. Universitetin elmi işlər üzrə prorektoru professor Yəhya Məmmədovun qəbuluna gedib məzuniyyət istədim. O zaman SSRİ məkanında bu indeksdə Moskva və Piterdə, bir də Omsk və Tomsk şəhərlərində müdafiə şuraları var idi. Problemi uğurla başa çatdırıb, Azərbaycanda ilk dəfə mənbəşünaslıq və tarixşünaslıq indeksi üzrə namizədlik dissertasiyası müdafiə etdim. Mənim doktorluq dissertasiyam təsdiq olunan il sovet dövləti süqut etdi. Dövlət müstəqilliyini bərpa etdik, amma müstəqilliyin şirinliyini dada bilmədik. Erməni tərəfi havadarlarının köməyi ilə Azərbaycan torpaqlarının 20 faizini işğal etdi, bir milyon insan qaçqın və köçkün həyatını yaşamağa məcbur oldu. Qərbi Azərbaycan əhalisi öz dədə-baba yurdunu tərk etməyə məcbur edildi.

Hamıya məlum olan bir həqiqəti sizinlə bölüşmək istəyirəm. Tarix elminin təməlində iki sütun var və ya kobud şəkildə desək, tarix elminin iki ayağı var: biri mənbəşünaslıq, biri də tarixşünaslıq elmidir. Tarix elminin dürüstlüyü və inkişafı bu iki elmlə bağlıdır. Mən də bu iki vacib sütunlardan yapışaraq mənbəşünaslıq və tarixşünaslıq kafedrasını müstəqil Azərbaycanın tarixinin obyektiv tədqiqinə yönəltdim. Doktorluq işim Azərbaycanda 1918-1920-ci illərdə türk-müsəlman əhalisinə qarşı həyata keçirilən soyqırımının tarixşünaslığına həsr olunmuşdu. Alındı və bu tədqiqat işi mənə böyük uğur gətirdi. Çünki elmi dövriyyəyə cəlb etdiyim sənədlərin əksəriyyəti ilk dəfə idi ki, işıq üzü görürdü.

"Bütün yollar müəllimliyə çıxır"

– Yəni bütün yollar sizi müəllimliyə apardı.

– Hər zaman demişəm, bu gün də deyirəm: müəllim olmaq üçün üç meyara ehtiyac var. Birinci, müəllimin ədaləti, ikincisi əxlaqıdırsa, üçüncü önəmli meyar nəfsinə qalib gəlməyi bacarmasıdır. Bu illər ərzində çox savadlı müəllim görmüşəm, amma ya ədaləti yerində deyil, ya da əxlaqı onu hörmətdən salıb. “Müəllim tələbənin əlinə baxmayanda müəllim olur”, – Ənvər Əhmədovun fikri idi. “İxtisasını yaxşı bil, amma bununla qürrələnmə, elm sonsuzdur”, - deyərdi. Professor Ənvər Əhmədovun tövsiyəsini vəsiyyət kimi qəbul etdim və həyat tərzimə çevirdim. Dekan müavini Sabir Kərimov biz tələbələrin dünyagörüşündə inqilab etdi. Sabir müəllim ziyalılara nümunə idi.

– Müəllimi qiymətləndirən meyarlardan danışırsız. İnsanı hansı meyarlarla qiymətləndirirsiniz?

– Tələbə qapıdan içəri girəndə ilk növbədə onun geyiminə diqqət edirəm. 

– Yəni insanları geyiminə görə qarşılayıb, ağlına görə yola salırsınız?

– Geyim bayağı olanda, diqqət cəlb edəndə müəllim kimi narazılığımı büruzə verirəm. Ola bilər, geyimi ilə özü haqqında mənfi rəy yaradan tələbə ağlı, dərrakəsi, düşüncələri ilə bu fikrin əksini formalaşdırsın, amma bu, çox nadir hallarda olur.

– Özünüzü də qiymətləndirirsinizmi, necə müəllimsiniz?

– Müəllim hər şeydən əvvəl şagirdinə və ya tələbəsinə vətəni sevdirməyi bacarmalıdır. Vətən sevgisindən uca zirvə yoxdur. Hamının yaşadığı haldır, mənim də həyat düsturumdur: Gecənin yarısında yuxudan oyanıb görürsən ki, övladının üstü açılıb. Üstünü örtürsən, üstəlik, üzündən də öpürsən. Əgər auditoriyada tanımadığın tələbəyə münasibətdə bu hissləri yaşaya bilirsənsə, deməli, əsl müəllimsən. Mən tələbəyə bu illər ərzində “mümkün deyil”, “alınmır” ifadəsini deməməyə çalışmışam. Kafedra müdiri kimi məsuliyyətim daha çoxdur. Başqa müəllimlərdən heç bir üstünlüyüm yoxdur, amma düşünürəm ki, fərqim var. Haqqına girdiyim tələbəm olarsa, ondan üzr istəməyi bacarıram. O zaman bütün narahatlığıma son qoyulur.

– Qiymətləndirmə zamanı da “mümkün deyil” ifadəsini işlədə bilirsiniz? İmtahanda yəqin ki, tələbələriniz “əlaçı”, “zərbəçi” olmaq üçün güzəşt istəyirlər. Cavabınız nə olur?

– Uzun illərdir ki, imtahan götürmürəm. Çox vaxt imtahanlarımı doktorantlarıma həvalə edirəm. İmtahan mənim üçün hədə vasitəsi deyil, tələbəni imtahanla hədələməmişəm. Bu mənim xarakterimə yaddır.

– Dərslərinizi də doktorantlarınız deyir?

– Dərslərimi özüm deyirəm. Sizi də dəvət edə bilərəm.

Bir müəllimdən ədalət, bir müəllimdən kin-küdurət?

– Ədalət gördüyünüz müəllimlərinizdən ədalətli olmağı öyrəndiniz. Amma kin güdüb aspiranturaya göndərişinə cavab vermədiyiniz üçün universitetin qapılarını üzünüzə bağlayan müəlliminiz olduğunu da dediniz. Kinli müəllimlərinizdən kin saxlamağı da öyrənmisinizmi?

– Elə şeylər var ki, qanla gəlməlidir, onları görüb götürmək olmur. Nə qanımda, nə də canımda kin var. Böyüdüyüm ailə zəhmətkeş ailə olub, kəndin nüfuzlu adamları sayılırdı. Onlardan aldığım tərbiyə də buna imkan verməyib.

“Repetitorluq direktivlə ləğv edilən sahə deyil”

– Tədbirlərdən birində repetitor fəaliyyəti ilə məşğul olduğunuzu, yaxşı imkanlara malik olduğunuzu demişdiniz…

– Atam bütün ömrü boyu ailəsi üçün özünü oda-közə vurdu. Təki ailəsi heç nədən korluq çəkməsin. Mən də onun oğluyam. Ailəmin maddi təminatı üçün 1992-2009-cu illərdə abituriyent hazırlığı ilə məşğul oldum. Bu iş sizə asan gəlməsin. Bütün çətinliklərinə baxmayaraq, qazandığın halal zəhmətin nəticəsidir. 

– Repetitorluqla məşğul olan biri kimi, necə bilirsiniz, repetitorluq qanunla nizamlanmalıdır? Belə bir fikir vardı ki, repetitorluğa görə əldə edilən gəlirdən vergi tutulsun. Bu fikirlə razısınızmı, tətbiqi necə nəticə verər?

– Repetitorluq direktivlə ləğv edilən sahə deyil. Məktəbin nüfuzu qalxdıqca repetitorluğun nüfuzu düşəcək. Təhsil sahəsi elə bir sahədir ki, burada yeniliyə hər zaman ehtiyac var. Dünya təcrübəsi, texnologiyanın inkişafı kimi amillər təhsilin inkişafına təkan verir. Düşünürəm ki, Elm və Təhsil Nazirliyinin gördüyü tədbirlər öz nəticəsini verir və ildən-ilə məktəbin nüfuzu artacaq. Ancaq repetitorluq və onun kimi başqa hansısa prosesi nazir əmri, Milli Məclis qərarı ilə dayandıra bilmərik. Məsələn, keçən əsrin 70-ci illərində repetitorluğu müəyyən mənada dərnəklər əvəz edirdi. Dərsdən sonra həftədə bir və ya bir neçə dəfə müəllim öz şagirdlərini dərnəyə çağırır, onlarla əlavə məşğul olurdu. Amma bu məşğələlər ödənişsiz idi. Valideynlər bütün gücünü repetitor hazırlığına yönəldib və uşaqlarının istirahətini belə düşünmürlər. Unutmamalıyıq ki, uşağı sıxmağın da nəticəsi xəmiri əlində sıxanda yaranan mənzərə kimi olacaq. Xəmiri sıxdıqca barmaqlarının arasından çıxır. Uşağın uşaqlığını əlindən almaq olmaz. 

Yadıma İbn Sina ilə bağlı bir rəvayət düşdü. İbn Sina hələ uşaq olanda onun sorağı yayılıb. Bir qrup alim onun sorağını ala-ala onun yaşadığı kəndə gəlir. Kənddə görüblər ki, bir uşaq ağaca çıxıb quşların yumurtalarını sındırır. Uşaqdan İbn Sinanı tanıyıb-tanımadığını soruşurlar. Məlum olur ki, ağaca çıxan İbn Sinadır. Təəccüblənirlər ki, İbn Sina da ağaca çıxar? İbn Sinanın onlara cavabı belə olur: “Mən istedadlı ola bilərəm, amma Allah mənim uşaqlığımı əlimdən almayıb ki?” Valideynlər övladlarının uşaqlığını əllərindən almamalıdırlar. Unudurlar ki, şagirdin həyatı təkcə müəllim və kitabdan ibarət deyil.

– Araşdırmalar göstərir ki, təhsilli ailələrin uşaqlarının akademik göstəriciləri təhsilsiz ailələrin uşaqları ilə müqayisədə daha yüksəkdir.  Bu fikirlə razısınızmı?

– Valideynlərim ibtidai təhsilli idilər, amma oxumağım üçün əllərindən gələni etdilər. Hər il bir qoç mənim məktəb hazırlığıma ayrılırdı, tədris ili yaxınlaşanda satılır, pulu dərs ləvazimatlarıma xərclənirdi. Rayon mərkəzində dərs ləvazimatları aldığımız mağazanın satıcısı Baba adlı kişi idi. Atam hələ yaxınlaşmadan o anlayırdı ki, Camal kişi dəftər-kitab almağa gəlib. Bir dəfə müəllim mənim “Orta əsrlər tarixi” kitabımı sinif yoldaşıma atdı, rəhmətlik atam ona görə məktəbə gəldi. Evimizdə kitaba hörmət vardı. Anam bir dəfə məndən soruşdu ki, qarnın ağırdı, yoxsa başın? Dedim başım. Cavab verdi ki, o zaman başın qarnını idarə etsin, qarnın başını yox. Başda ağıl olur… Valideynlərimdən öyrəndiklərim həyatda hər zaman mənə kömək olub.

“Dəcəl olduğum üçün məktəbdə cəzalandırıldığım vaxtlar çox olub”

– Ailədə “cəzalanmamaq” üçün istifadə edə bildiyiniz, məsələn, əlinizdə kitab-dəftər olmaq kimi imkanlardan danışdınız. Hazırda həm valideynlər, həm də müəllimlər şiddət göstərmədən tərbiyə üsullarına dəvət edilirlər…

– Fikrimcə, cəza seçmək ailədən asılıdır. Ümumiyyətlə, hər xalq öz yaratdıqları ilə öyünməlidir. Şərq insanının düşüncələri kimi tərbiyə üsulu da fərqlidir. Dəcəl olduğum üçün evdə də, məktəbdə də cəza almışam. Qulaqburması vermək, uşaq vurmaq bəzi şiddət faktlarının yanında heç nədir. Mənim ailəmdə bu cür şiddət, təhqir, hədə olmayıb. Ailədə 12 uşaq olmuşuq, anam olduqca zərif, atam isə güclü bir insan olub. Atamın heç vaxt anama qarşı gücündən istifadə etdiyini görməmişəm. Ailədə siqaret, içki görməmişəm. Mən heç vaxt uşaq döyməmişəm. 

– İstəyirik ki, Elm və təhsil komitəsində fəaliyyətinizdən danışaq. Orta məktəbdə az işləməyiniz qəbulunuza gələn müəllimləri anlamaqda çətinlik yaratmır ki?

– Təhsil həyatımızın yeganə sahəsidir ki, o hamının evindədir, əksəriyyətimiz hər gün övladlarımız, nəvələrimiz və qohumlarımızın simasında məktəblə, bağça ilə təmasda oluruq. Həyatım boyu təhsillə bağlı olmuşam. 1978-1981-ci illərdə orta məktəbdə, 1992-2009-cu illərdə abituriyent hazırlığı ilə məşğul olmuşam. Başqa bir tərəfdən, mən bir gün də olsa, orta məktəbdən uzaqlaşmamışam. 1992-ci ildən indiyə kimi kafedramız tələbələrin pedaqoji təcrübəsinə rəhbərlik edir. Yəni ilin beş ayını Bakının orta məktəbləri ilə təmasda oluruq. Qeyd etdiyim kimi, pedaqoji təcrübə keçdiyimiz məktəblərin bütün tədbirlərində iştirak edir, çox zaman bu tədbirlərin təşkilatçısı oluruq.

Təhsildə yeni təşəbbüslər

– Təhsillə bağlı qanunvericiliyə hansı dəyişikliklər gözlənilir? Yeni təşəbbüslər var?

– Hazırda “Ali təhsil haqqında” qanun layihəsi üzərində işləyirik. Bu günlərdə “Təhsil haqqında” qanunda dəyişikliklər nəzərdə tutulur. Qəbul ediləcəyi halda 2025-ci il sentyabrın 15-dən qüvvəyə minəcək dəyişikliklərdən biri peşə təhsili ilə bağlıdır. Belə ki, işğaldan azad edilmiş ərazilərdə məskunlaşmış və 2025-2026, 2026-2027, 2027-2028-ci tədris illərində dövlət, bələdiyyə və özəl peşə təhsili müəssisələrinə qəbul olunmuş, habelə həmin təhsil müəssisələrində ödənişli əsaslarla təhsil almaqda olan şəxslərin təhsil haqqı dövlət büdcəsinin vəsaiti hesabına ödəniləcək. 

“Ali təhsil haqqında” qanun da Azərbaycan gənclərinin təhsildə uğur qazanmasına xidmət edəcək

– Üzərində işlədiyiniz “Ali təhsil haqqında” qanun layihəsində yeniliklər nədən ibarət olacaq?

– Bu barədə danışmaq hələ tezdir. Ancaq onu deyə bilərəm ki, milli təhsil konsepsiyasına dəymədən bəzi sahələrdə dünyanın mütərəqqi təcrübəsinə müraciət edəcəyik. Dünyanın inkişaf etmiş ölkələrinin təhsil sahəsində inkişafını, dinamikliyi Azərbaycan təhsil sisteminə gətirməyi nəzərdə tuturuq. “Ali təhsil haqqında” qanun Azərbaycan gənclərinin təhsildə uğur qazanmasına xidmət edəcək. Burada qadağalar yox, inkişaf olacaq, dövrün tələbi əksini tapacaq. Ümumiyyətlə, müasir təhsilin tələbləri başqadır və hazırladığımız qanunlarda məhz bunu nəzərə almağa çalışırıq. Təhsil ehtiyaca görə müəyyənləşməlidir. “Hər kəs ali təhsil almalıdır!”, - deyə bir qayda yoxdur. 

“Kolleclərdə müəllim, həkim hazırlanmaz”

– Texnikum demişkən, hazırda kollec statusunda olan keçmiş texnikumlar fəaliyyətini davam etdirsə də, vacib bir sıra ixtisaslar üzrə kadr hazırlığı apara bilməyəcək. Sizcə, necə olmalıdır?

– Kolleclərlə bağlı bu fikri dəstəkləyirəm. Kolleclər sovet dönəminin məhsuludur. İndi sovet idarəçiliyi yoxdur, üstəgəl, müstəqilliyimizdən otuz ildən çox vaxt keçir. Məsələn, niyə Tibb Kolleci Azərbaycan Tibb Universitetinin tərkibində olmasın? Sovet dövründə vacib ixtisaslara tələbat çox böyük olduğu üçün texnikumlar da kadr hazırlığı aparır, mövcud ehtiyacı bu yolla ödəyirdi. Artıq bu müəssisələr müstəqil fəaliyyət göstərməklə dövrün tələblərini yerinə yetirə bilmir. Sadə bir misal çəkim. Tibb Kollecinin tələbəsi təcrübə keçəndə çətinliklərlə üzləşir, çünki xəstəxana və xəstə baxımından çətinlikləri olur. Amma Tibb Universiteti isə bütün imkanlara – maddi-texniki bazaya malikdir. Digər tərəfdən, 90-cı illərin əvvəllərində çoxlu sayda insan saxta kollec diplomu əldə etdi. Bu da ağrılı problemimizdir. 

“Birpilləli doktoranturanın tərəfdarıyam”

– Universitetlərin qarşısına qoyulan vacib tələblərdən biri də tədqiqat yönümlülükdür. Necə düşünürsünüz, bu istiqamət hansı universitetlərdə inkişaf etdirilməlidir?

– Elmi-tədqiqat işləri daha çox texniki universitetlərdə olmalıdır.

– Doktorantlarınız var. Azərbaycanda doktorantura təhsili ilə bağlı əsaslı islahatların aparılması, 2 pilləlidən 1 pilləli sistemə keçid nəzərdə tutulur. Bu keçid, sizcə, elmə, alimlərə nələr vəd edir? Doktorantlarla işləyən bir alim kimi bu sahədə hansı dəyişikliklərin aparılmasını istərdiniz? 

– Qərb, Yaponiya, Koreya, bir sözlə, cəmi bir neçə ölkəni çıxmaqla, dünyanın çox yerində doktorantura birpilləlidir. Biz də o yolla getməliyik. Amma hələlik bu sahədə konkret qərar yoxdur. Mən də birpilləli doktranturanın tərəfdarıyam. 

– Bu günlərdə soyqırımın növbəti ildönümü qeyd edildi. Sizin də tədqiqat mövzunuz olub…

– Bəli, 90 il ərzində ermənilərin türk-müsəlman əhalisinə qarşı həyata keçirdiyi soyqırımı, göstərilən qəddar münasibətin dünyada yaratdığı əks-sədasını, ümumilikdə müsəlmanlara qarşı törədilən faciələrlə bağlı yazıları və sənədləri araşdırdım. Əslində, bu sənədləri dövriyyəyə cəlb etmək çox çətin proses idi. Amma 90 ilin tarixini araşdırmağın ən böyük çətinliyi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin (AXC) fəaliyyətinin də bu dövrə təsadüf etməsi idi. Hər bir qaranlıq gecənin işıqlı səhəri olur. Azərbaycan tarixində bu qaranlıq gecə 1918-ci ilin mart soyqırımı, işıqlı səhəri isə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin elan olunduğu 28 May günüdür. 70 illik sovet dönəmində AXC və onun fəaliyyəti tənqid olunub, mart soyqırımı oxucuya “soyqırımı” kimi yox, “vətəndaş müharibəsi” kimi çatdırılıb. Hətta dövrün tarixçiləri sağ qalmaq, Sibirə sürgün olunmamaq və güllələnməmək üçün Mart soyqırımının təşkilatçısı, Azərbaycan xalqının qəddar düşməni Stepan Şaumyanı tərifləyiblər, hadisələrin günahkarı kimi Azərbaycanın milli-demokratik ziyalılarını göstərərək onları ittiham ediblər. Amma sənədlər başqa şey deyir. 1918-ci ildə Milli Hökumət Gəncəyə köçəndən sonra Ələkbər bəy Xasməmmədovun sədrliyi ilə ermənilərin azərbaycanlı əhaliyə qarşı həyata keçirdiyi soyqırımını öyrənmək və sənədləşdirmək üçün Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası yaradılıb. Bu komissiya 1920-ci ilin sovet işğalına qədər Bakı və Şamaxı şəhərləri, Şamaxı qəzası, Quba şəhəri, Quba qəzası, Qərbi Azərbaycanın bir hissəsi və Lənkəranda türk-müsəlman əhalisinə qarşı həyata keçirilən soyqırımla bağlı 36 cildlik sənəd hazırlayıb. Xoşbəxtlikdən bu sənədlər sovet dönəmində məhv edilməyib. Halbuki vaxtilə Azərbaycanda bu arxivə dörd erməni rəhbərlik edib. 70 il ərzində bu dövrlə bağlı formalaşan təsəvvürü dağıtmaq, tarixi həqiqəti bərpa etmək, münasibəti dəyişmək asan olmayacaqdı. Araşdırma apararkən xaricdə, o cümlədən qonşu dövlətlərdə AXC dövründə, Azərbaycanın 1920-1930-cu, 1940-1980-ci və müstəqillik illərində bu problemlə bağlı yazılan bütün əsərləri süzgəcdən keçirdim, təhlil edib analogiyasını apardım. Sadəcə təhlil etməklə kifayətlənmədim, yanlış baxışları tənqid etdim. Nəticədə mənə qarşı sərt mövqedə dayanan tarixçi dəstəsi yarandı. Verdiyim salamı almayan, uzatdığım əli tutmayanlar oldu. Tanınmış tarixçilərdən birinə salamlaşmaq üçün əl uzatdım, əlimi tutmadı. Səbəbini soruşanda cavab verdi ki, sən məni tənqid etmisən. Dedim ki, səninlə nə işim var, səni niyə tənqid edim, mən sənin Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qələbəsinə həsr etdiyin kitabı tənqid etmişəm. Vaxtilə Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qələbəsini dəstəkləyən tarixçilərin sayı çox idi. Onlar AXC ilə bağlı müsbət fikir söyləməkdə çətinlik çəkirdilər. Uzun illər bu düşüncə sahibi olan insanlarla mübarizə apardım və haqq qalib gəldi, çünki yazdıqlarım həqiqət idi. Müstəqil Azərbaycan dövlətinin qurucusu Heydər Əliyev ixtisasca tarixçi idi. 1998-ci il martın 26-da “31 mart azərbaycanlıların soyqırımı haqqında” tarixi Fərman imzaladı. Bu sənəd Azərbaycan tarixçilərinin problemi tədqiq etmələri üçün geniş imkanlar açdı. Dövlət başçısı azərbaycanlıların Qərbi Azərbaycandan deportasiya olunması ilə bağlı da fərman imzaladı. AXC-nin 80 və 85 illik yubileyləri haqqında fərman və sərəncam isə Azərbaycanda böyük coşqu ilə qarşılandı. Çünki vaxtilə təhrif olunmuş tariximizin dövlət səviyyəsində bərpasına böyük ehtiyac var idi.

Ümummilli Lider bunu etdi və Vətən tarixçiləri bu istiqamətdə böyük uğurlara imza atdılar. 2003-cu ildə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Rəyasət Heyətinin iclas zalında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tarixinə həsr olunmuş çıxışım böyük mübahisələrə səbəb oldu. 38 dəqiqəlik həmin çıxışla bağlı mübahisəli fikirlərə Ümummilli Lider Heydər Əliyev son qoydu. Ulu öndər çıxışımla tanış olandan sonra ilk xeyir-duasını verdi. Nəticədə 1918-1920-ci illərlə, mövcud problemlərin həlli ilə bağlı bir elmi məktəbin yaradılmasına nail oldum. Kafedra müdiri olduğum Bakı Dövlət Universitetinin Tarix fakültəsində Bakı, Şamaxı, Quba, Lənkəran, Qərbi Azərbaycan və Cənubi Azərbaycanda azərbaycanlılara qarşı həyata keçirilən soyqırımılar, AXC-nin tarixi – parlament sənədləri, ordu quruculuğu, Paris Sülh Konfransının Ali Şurası tərəfindən de-fakto tanınması, daxili və xarici siyasəti, süqutunun səbəbləri, sərhədləri ilə bağlı problemlər doktorantlarım tərəfindən dissertasiya şəklində tədqiq olundu. Təsadüfi deyil ki, 2016-cı ildə Prezident İlham Əliyevin sərəncamı ilə AXC-nin tədqiqi sahəsində xidmətlərimə görə 3-cü dərəcəli “Vətənə xidmətə görə” ordeni ilə təltif olundum. Lakin araşdırdığım dövrlə bağlı qürurum daha böyükdür. Mart soyqırımı ilə bağlı nə qədər kədərli səhnələri dilə gətirmişəmsə, Qafqaz İslam Ordusu və AXC ilə bağlı qürurla danışmışam, bu mövzularda çıxış etmək üçün həmişə böyük zal istəmişəm. Qürurla xatırladığım xatirələrimdən birini Türkiyədə Qafqaz İslam Ordusunun tədqiqatçısı kimi çıxış edərkən yaşamışam. Müşahidə etdim ki,biz bu mövzuda qardaş Türkiyə tarixçilərindən daha əhatəli biliyə malikik. Oradakı çıxışım çox böyük marağa səbəb oldu, məni o dövrdə Türkiyənin Baş naziri olan Məsud Yılmaz qəbul etdi, qol saatını mənə hədiyyə etdi. Qafqaz İslam Ordusuna bizim sevgimiz əsassız deyil. Bu ordu Azərbaycana yola çıxanda böyük müharibədən çıxmışdı. Bu torpaqlara gələn hər əsgəri isə evinə qayıtmaq, illərdən bəri görmədiyi ailəsini görmək arzusunu ürəyində boğan bir könüllü idi, zülmə son qoymaq, qanı bir, canı bir qardaşını xilas etmək niyyəti ilə bu yola çıxmışdı. Onların bu fədakarlığının nəticəsi AXC oldu, Bakı düşmən işğalından azad edilərək paytaxt oldu. Bu yolda 1330 nəfər əsgər və zabit şəhid verdik. Bu tarix heç vaxt unudula bilməz! Bu gün daha bir qürurumuz 44 günlük Vətən müharibəsində bizə qalibiyyət qazandıran orduya sahib olmağımızdır. Onların sayəsində beynəlxalq tədbirlərə qürurla qatılır, qazandıqlarımızdan fəxrlə danışırıq. Bir neçə dövləti çıxmaq şərti ilə bütün dünya bir yana, ordumuz, dövlətimiz, Ali Baş Komandanımız bir yana oldu. Nəticə nə oldu?! Böyük siyasi iradə, hərbi güc, lider qətiyyəti, cəsarəti ilə Azərbaycan ərazi bütövlüyünü bərpa etdi. Azərbaycan öz tarixində ilk dəfə Ali Baş Komandan İlham Əliyevin rəhbərliyi altında işğal altında olan torpaqlarımızı geri aldı, 1923-cü ildə sovet dövlətinin təzyiqi nəticəsində Qarabağda yaradılan separatçı rejimi tarixdən sildi, Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini və suverenliyini bərpa etdi.

Mənim üçün önəmli olan bir məqamı da qeyd etmək istəyirəm. Doktorantlarımın əksəriyyəti erməni zülmündən, işğalından ən çox əziyyət çəkən regionların sakinləri, uzun illər işğal altında qalan rayonlarda doğulan gənclərdir. Düşünürəm ki, onların əksəriyyəti bundan sonra da Qarabağ Universitetində çalışacaq, böyük tarixi araşdırmalara imza atacaq, tarixin kölgəsində qalan yüzlərlə faktın üstünə işıq salacaqlar.

– Həm elmdə, həm də döyüş meydanlarında tarix yazan, yaradan qəhrəmanlardan danışdınız. Bəs özünüzün qəhrəmanınız varmı?

– Tarix elmi qəhrəmanlarını bədii ədəbiyyatda axtarmır, misallarını həyatdan gətirir. Müsəlman Şərqində ilk Cümhuriyyəti quranlar bizim qəhrəmanlarımızdır. İyirmi üç il yaşayan Cümhuriyyət 350 ilkə imza atıb.

Ümummilli Lider Heydər Əliyev ilk hakimiyyəti dövründə Azərbaycanı müttəfiq respublikalar içində birincilərdən biri etdi, yeganə türk-müsəlmandır ki, nəhəng sovet dövlətinə rəhbərlik edənlərdən olub, Azərbaycanda vətəndaş müharibəsinə imkan verməyib, qardaş qırğınına son qoyub, ölkəsinin müstəqilliyini qorumağa nail olub. Nadir şahdan sonra Azərbaycan tarixində ilk dəfə Ali Baş Komandan İlham Əliyev Azərbaycan torpaqlarını düşməndən geri almağa müvəffəq oldu, separatçı yuvası olan muxtar qurumu tariximizdən sildi. Qəhrəmanlar belə olurlar.