“Sabahın alimləri” – Sumqayıtlı qaliblərlə söhbət

“Sabahın alimləri” – Sumqayıtlı qaliblərlə söhbət

Bütün müsabiqələrdə olduğu kimi, “Sabahın alimləri” Respublika müsabiqəsində də Sumqayıt məktəbliləri seçilməyi və birincilər sırasında yer almağı bacarıblar. Sumqayıt şəhər Tofiq İsmayılov adına 29 nömrəli məktəbin şagirdi Nərmin Nurulu və Sumqayıt şəhərində yerləşən Qara İlyasov adına 1 nömrəli Qubadlı məktəbinin şagirdi Aylin Xıdırlı da seçilən iştirakçılardandır.  

“Azərbaycan müəllimi” Sumqayıt məktəblərinin I yeri tutaraq, qızıl medal əldə edən X sinif şagirdləri Nərmin Nurulu və Aylin Xıdırlı, eləcə də onların layihə rəhbərləri ilə həmsöhbət olub. 

“Bu nailiyyət mənim gələcəkdəki təhsilimə də yararlı olacaq”

Nərmin Nurulu bütün fənləri əla oxusa da, riyaziyyat, fizika, ingilis dili fənlərinə xüsusi maraq göstərdiyini qeyd edir. O, layihə müsabiqələrinə diqqət edib və qaliblərin layihələrindən ruhlanaraq özü də müsabiqəyə qatılmaq arzusunda olub. Məktəb rəhbərliyinin təklifi ilə “Sabahın alimləri” müsabiqəsində iştirak etməyə qərar verib: “Mən əvvəlki illərdə bu müsabiqədə şagirdləri yüksək nailiyyətlər əldə etmiş məktəb müəllimim Səbinə İsayevaya müraciət etdim ki, mənə istiqamət versin. İdeyalarımı onunla bölüşdüm və daha sonra bu müsabiqəyə qoşuldum”.  

Nərmin "Sabahın alimləri" müsabiqəsinə qədər 5-ci sinifdə oxuyarkən Lütfi Zadə adına riyaziyyat-məntiq olimpiadasında, 6 və 7-ci siniflərdə Respublika fənn olimpiadasında iğurla iştirak edib. VIII sinifdə “Cambridge English” beynəlxalq imtahanında beynəlxalq sertifikat və IX sinifdə FISO ingilis dili olimpiadasında “Certificate of merit” qazanıb.

Məktəbli bildirir ki, “Sabahın alimləri" müsabiqəsinə riyaziyyat nominasiyası üzrə “TriCrypt” layihəsi ilə qatılıb: “Layihəmizin məqsədi sosial media, e-poçt və mesajlaşmalarda ünsiyyət quran şəxslərin mesajlarının təhlükəsizliyini qorumaqdır. Layihəyə əsasən Paskal üçbucağında mətn mesajlarının təhlükəsizliyini qorumaq üçün şifrələmə yaradılıb. Bu şifrələmədə Paskal üçbucağı, “Fibonaççi ədədləri” ilə XOR metodologiyası istifadə edilir. Bu 3 şifrələmə metodunun birgə istifadə edildiyi başqa bir sistem yoxdur. Həmçinin təklif etdiyimiz metod analiz və kiber hücumlara qarşı zəif deyil. Yəni iki nəfər arasındakı mesajların təhlükəsizliyini qorumaq istəyiriksə, bu şifrələməni tətbiq etdikdə üçüncü bir şəxs mesajlara müdaxilə edə bilmir, bu baxımdan hücumlara qarşı zəif deyil. Müsabiqə zamanı münsiflər, qonaqlar və digər layihə rəhbərləri layihəmizə yaxınlaşır, layihəmiz haqqında məlumat alır və öz təəssüratlarını bölüşürdülər. İşimizə olan maraq bizdə ruh yüksəkliyi yaradırdı”. 

Müsabiqədə 1-ci yeri  qazanmağın sevincini bölüşən Nərmin vurğulayır: “Həqiqətən qalib gəlmək üçün çox çalışırdıq.1-ci yeri tutmaq isə mənim üçün böyük bir uğur idi. Mən ilk dəfə idi ki, "Sabahın alimləri" müsabiqəsində iştirak edirdim və ilk iştirakımdan belə bir nəticə əldə etmək məni çox ruhlandırdı, özümə inam hissi yaratdı. Düşünürəm, əgər bu yaşda belə uğurlar qazana bilirəmsə, deməli gələcəkdə daha çox çalışıb daha uğurlu bir insan ola bilərəm. Həmçinin bu müsabiqədən əldə etdiyim nailiyyət mənim gələcəkdəki təhsilimə də yararlı olacaq. Gələcəkdə IT sahəsi üzrə mütəxəssis olmaq istəyirəm, bu sahəyə olduqca böyük maraq göstərirəm, araşdırmalar edirəm. Həmçinin hədəflərim arasında məktəbi yüksək qiymətlərlə bitirmək arzusu da var”.

“Bu qələbə gələcək fəaliyyətim üçün mənə stimul verir”

Aylin Xıdırlı da layihə yoldaşı kimi əlaçıdır və bir çox müsabiqələrdə müvəffəqiyyət əldə edib. Onun ilk uğuru 7-ci sinifdə Respublika fənn olimpiadasında biologiya fənni üzrə iştirak edərək finala vəsiqə qazanması olub. Daha sonra 8-ci sinifdə “TeenEagle” Beynəlxalq İngilis Dili Olimpiadasında iştirak edərək qızıl medal alıb, SASMO riyaziyyat olimpiadasında, KGL Beynəlxalq İngilis Dili Olimpiadasında və “Cambridge English” beynəlxalq dil imtahanında fərqlənmə sertifikatına layiq görülüb. 10-cu sinifdə isə Beynəlxalq Kopernik Riyaziyyat olimpiadasında bürünc medal əldə edib. 

Bütün fənləri sevdiyini, xüsusilə də riyaziyyat və ingilis dilinə daha çox maraq göstərdiyini deyən Aylin “Sabahın alimləri” müsabiqəsində iştirak etməyi  çoxdan arzuladığını, riyaziyyat kateqoriyasına marağı olduğu üçün bu sahədə iştirak etməyə qərar verdiyini, nəticədə qarşısına qoyduğu hədəfinə çata bildiyini söyləyir: “Layihəmiz şifrələmə ilə riyaziyyatın birləşməsindən əmələ gəlir. Belə ki, məqsəd Paskal üçbucağında XOR metodologiyası köməyi ilə şifrələmə metodu təqdim etməkdir. Layihəmizdə bilinənin əksinə olaraq Paskal üçbucağı tərsinə işlənir, daha sonra isə simvollar Paskal üçbucağında yerləşdirilir. Simvolların ASCII deyərlərinin 8 bitlik ikili kod çevrilmələrindən istifadə edilərək üçbucağın sağ alt və sol alt deyərlərinin XOR çevrilməsi aparılır və  nəticə olaraq əldə edilən ikili kod ilə yuxarı xanadakı simvolun ASCII dəyərinin ikilik çevrilməsinin XOR çevrilməsi aparılır.  Bununla da Co-XOR, yaxud qısaca ikiqat XOR prosesi əldə edilir. Şifrələmə prosesindən sonra qarışdırma üçün üçbucağın diaqonallarında yerləşən Fibonaççi oxlarından istifadə edilir. Qarışdırmadan öncə və sonra yaranan şifrəli mətnlər arasında “hamming” məsafəsi vasitəsilə səmərəlilik müqayisə edilir. Daha sonra bu XOR metodologiyasını fərqli ölçülü mətn mesajları ilə sınaqdan keçirdik. Nəticədə əksər hallarda “hamming” məsafəsi üçün bit sayının artdığını müşahidə etdik. Bu metod həm qarışıqlıq, həm də yayılma xüsusiyyətləri baxımından uyğundur,  şifrənin açılması, yaxud da tezlik analizi hücumlarına qarşı zəif deyil”.

Qalib məktəblinin sözlərinə görə, layihə şifrələmə sahəsi və kriptoqrafiya üzrə olduğu üçün münsiflər heyəti tərəfindən bir neçə maraqlı suallarla qarşılanıb, bu sahə və layihə prosesi barədə bir neçə sual verilib: “Layihəmizin dəyərləndirmə sonrası bağlanış mərasimində qızıl medala layiq görüldük. Müsabiqədə ilk dəfə iştirak etməyimə baxmayaraq belə uğurlu nəticə məni çox sevindirir. Bu qələbə çəkdiyim zəhmətin bəhrəsi olmaqla gələcək fəaliyyətim üçün mənə stimul verir. Qazandığım bilik və təcrübə mənim inkişafımda mühüm rol oynadı. Gələcək hədəflərim seçdiyim sahədə təcrübə toplayaraq ixtisaslaşmış mütəxəssis olmaq, fərqli mədəniyyətlər tanımaq və global layihələrdə iştirak edərək dünyagörüşümü genişləndirməkdir. Bu məqsədlərimə çatmaq üçün müntəzəm olaraq öz üzərimdə çalışacağam”.

“Layihədə gizli bir açar istifadə etmədən Paskal üçbucağında fərqli bir XOR metodologiyası təqdim edilib”

Layihə rəhbəri Səbinə İsayeva ilə tanışlıq əsnasında onun yenilikçi və peşəkar müəllim olduğunu öyrənirik. Səbinə müəllim 2022-ci ildə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamı ilə uğurlu fəaliyyətinə görə "Tərəqqi" medalı ilə təltif olunub. İndiyədək "Sabahın alimləri ", "STEAM Azərbaycan", "Teknofest" kimi nüfuzlu müsabiqələrdə layihə rəhbəri kimi iştirak edib:  “2018-ci ildən “Sabahın alimləri” müsabiqəsində elmi rəhbər kimi şagirdlərə dəstək göstərirəm. Bu illər ərzində şagirdlərim 2 dəfə – 2022 və 2025-ci illərdə “Sabahın alimləri” müsabiqəsində 1-ci yerə layiq görülüb. Elmi rəhbər olduğum 6 layihə isə bürünc medal qazanıb. STEAM Azərbaycan (SAF) müsabiqəsində 2022 və 2023-cü illərdə “İnnovative Exhibition” kateqoriyasında rəhbəri olduğum layihələr qalib olub. Türkiyə, Azərbaycan, Avropa ölkələrindən olan müəllimlərin iştirak etdiyi “e-twining” layihəsi çərçivəsində şagirdlərimlə birlikdə 4 layihə işləmişəm. Keçən tədris ilində Türkiyə və Azərbaycan müəllimlərinin əməkdaşlığı ilə həyata keçirilən "Bir eTwining masalı" layihəsi Türkiyə təhsil kateqoriyasında Türkiyə birincisi olaraq özəl mükafata layiq görülüb. Təhsildə inkişaf və innovasiyalar üzrə V və VII Qrant müsabiqələrinin qalibi olmuşam. Müəllimlərin XV Qurultayının üzvüyəm. 4 kitabın müəllifi və həmmüəllifi, VI -Xl siniflər üçün "Coğrafiya atlası" (2023) və "Dünya tarixi atlası"nın (2024) rəyçisiyəm”.

Builki müsabiqədə şagirdlərinə qalibiyyət qazandıran layihə barədə məlumat verən Səbinə müəllim qeyd edir ki, dövrümüzdə sosial media, e-poçt və mesajlaşmalar üzərindən ünsiyyət quran şəxslər arasında məxfiliyin qorunması, mətn mesajlarının təhlükəsizliyi  vacib hesab edilir: “Layihədə gizli bir açar istifadə etmədən Paskal üçbucağında fərqli bir XOR metodologiyası təqdim edilib. Paskal üçbucağı tərsinə işlənmiş və simvollara Co-XOR tətbiq edilib. Təklif edilmiş şifrləmə metodunda, məlumatları yerləşdirmək üçün əsas kimi Paskal üçbucağı istifadə olunur. Bu metod həm qarışıqlıq, həm də yayılma xüsusiyyətləri baxımından uyğundur və şifrənin açılması, tezlik analizi hücumlarına qarşı davamlıdır”.