Təhsil ekosistemləri: yaxın gələcəkdə müasir təhsilin inkişaf tendi kimi

Təhsil ekosistemləri: yaxın gələcəkdə müasir təhsilin inkişaf tendi kimi

BMT Baş Assambleyasının 2015-ci il qətnaməsi ilə növbəti 15 il insan inkişafı üçün son dərəcə əhəmiyyətli imkanların yaradılmasına, planetimizi qorumaqla qlobal inkişafın dayanıqlılığını təmin edilməsinə təkan verəcək 17 məqsəd və 169 hədəfdən ibarət “Dünyamızın transformasiyası: 2030-cu ilədək dayanıqlı inkişaf sahəsində Gündəlik” təsdiq edilib. Qloballaşan dünyada artan rəqabətə hazır olmaq üçün hər bir ölkənin prioriteti yüksək rəqabətli insan kapitalını formalaşdırmaqdır. Bunun üçün müasir təhsil, innovasiyaları təşviq edən münbit şərait və insanların sağlamlığı əsas şərtdir. Keyfiyyətli təhsil Dayanıqlı İnkişaf Məqsədlərindən (DİM) biri kimi müəyyən edilib. DİM-lər “hamı üçün inklüziv və keyfiyyətli təhsilin təmin edilməsi və ömürboyu təhsilin təşviq olunması” zərurətini irəli sürür. Keyfiyyətli təhsil həm inkişaf etmiş, həm də inkişaf etməkdə olan ölkələrdə dayanıqlı inkişafın əsas hərəkətverici qüvvəsi kimi qəbul edilə bilər.

Təhsil sahəsi yeni inkişaf etmiş informasiya və kommunikasiya texnologiyalarından kənarda qalmır. Texnoloji inkişafla bərabər təhsil müəssisələri və təhsil proqramlarının tərtibatçıları tələbələrə əmək bazarının tələblərinə uyğun kompetensiya və bacarıqlar təqdim etməlidirlər. Davamlı dəyişikliklər kontekstində, texniki həllərin və biznes modellərinin bir neçə il ərzində köhnəlməsi halında mütəxəssislər daim yeni biznes təcrübələrini və bacarıqları öyrənməli, tez bir zamanda yeni kompetensiyalar formalaşdırmalıdırlar. Təhsil proqramları nəticələri ilə əmək bazarında tələb olunan bacarıqlar arasında uyğunluğu təmin etmək üçün isə bazarın sistemli şəkildə monitorinqi zəruridir.

Mobil rabitə texnologiyalarının inkişafı, 4G və 5G nəsil şəbəkələrinə keçid təhsil məzmununa hər yerdən çıxış imkanını təmin edir. Eyni zamanda, informasiya öyrənmə mühiti açıq xarakter alır, sinif otaqları və təhsil müəssisələrinin sərhədlərindən kənara çıxır. Məhz belə bir şəraitdə təhsil ekosistemi anlayışı populyarlıq qazanır. 

Ekologiya sahəsində ekosistem yanaşması, təbii resursların inteqrasiyalı idarə olunmasını təmin edən, onların qorunması və davamlı istifadəsinə yönəlmiş bir strategiya kimi çıxış edir. Təhsil kontekstində isə bu yanaşma öyrənmə, düşünmə və fəaliyyət tərzində dəyişikliklərə səbəb olur. Müasir təhsil modeli isə biliklərin inteqrasiyasına və təhsilalanların fəal iştirakına əsaslanan yeni təşkilati metodların tətbiqini tələb edir. Ekosistem düşüncə tərzi, daimi qarşılıqlı əlaqəyə əsaslanan, real həyatla inteqrasiyanı təmin edən, yerli icmaların mədəniyyəti və biliklərinin tədris mühitinə cəlb olunduğu səmərəli təhsil mühitinin yaradılmasına imkan yaradır.

Ekosistem yanaşması cəmiyyətin bütün sahələrində aktiv şəkildə yayılmaqdadır. Bu yanaşma təhsil sahəsinə də təsirsiz ötüşməyib. Bu anlayışın məqsədi yeni postindustrial iqtisadiyyatda tələb olunan səriştələrə malik mütəxəssislərin hazırlanmasıdır. Bu yanaşma təşkilatın bütün səviyyələrini əhatə edən, o cümlədən əsas strukturlar, proseslər, funksiyalar və iştirakçılarla onların mühiti arasındakı qarşılıqlı əlaqələri nəzərə alan müvafiq elmi metodologiyanın tətbiqinə əsaslanır, insanları onların mədəni müxtəlifliyi ilə birlikdə bir çox ekosistemlərin ayrılmaz tərkib hissəsi kimi qəbul edir.

Təhsil ekosistemləri haqqında ilk qeydlər (Öyrənmə Ekosistem) xarici ədəbiyyatda təxminən 20 il əvvəl öncə ABŞ-də meydana gəlib. Əvvəlcə amerikalı tədqiqatçılar təhsil ekosistemlərini kifayət qədər dar mənada “E-learning” (elektron öyrənmə) formalarından biri kimi şərh edirdilər.

Bu gün dünyanın hər yerində təhsil ekosistemləri yaranır. Təkcə təhsil sistemi daxilində deyil, həm də onun hüdudlarında: şəhərsalma, ətraf mühitin inkişafı, “yaşıl” iqtisadiyyat,  sosial ədalət sahəsində insanlara özünü təsdiqləmək üçün daha geniş imkanlar verir.

Təhsil sistemi dünyada baş verən bütün dəyişikliklərə həssasdır. Rəqəmsal cəmiyyətə keçid insan fəaliyyətinin və məhsulların, xüsusilə də intellektual məhsulların yaradılmasının fəlsəfi əsaslarında əhəmiyyətli dəyişikliklərlə müəyyən olunur. İnformasiya və rəqəmsal inqilablar bilik, qavrayış və insan fəaliyyətinin sahələrini əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdirərək onları fəal inkişaf edən dinamik dünyada davamlı təhsil müstəvisinə yönəldib. İnkişaf etmək üçün mövcud bilik və elmlər sistemini yeni, rəqəmsal nəslə ötürmək, davamlı öyrənmə mexanizmləri formalaşdırmaq, innovasiyalar yaratmaq kimi məsələlərin həlli təhsil sisteminin üzərinə düşür və onun bütün səviyyələrini əhatə edir. 

Təhsil modelindəki dəyişiklik yalnız təhsil proseslərinin rəqəmsallaşdırılması ilə bağlı deyil. İnsana yönəlmiş yanaşma da qlobal xarakter daşıyır. Təhsil sistemi insanın müxtəlif qabiliyyətlərinin təkrar istehsalında bilavasitə iştirak edir və müəyyən dərəcədə həyat keyfiyyətinin digər xüsusiyyətlərinin formalaşması üçün şərtdir. Bu baxımdan hazırda təlim-tərbiyə prosesi yenidən nəzərdən keçirilir. Buna görə də müasir təhsilin inkişafının əsas tendensiyaları (insanlaşma, fundamentallaşdırma, texnolojiləşdirmə, demokratikləşmə, inteqrasiya və standartlaşdırma, informasiyalaşdırma və kompüterləşdirmə) arasında əsas olanı – insan ölçülü təhsil və tərbiyə xüsusi qeyd olunmalıdır.

Müasir dövrdə bir çox tədqiqatçılar ekosistem yanaşmasını həyata keçirməyin prinsiplərini təhlil edərək təhsil fəaliyyətinin yeni norması olaraq nəzərdən keçirirlər.

Təhsil ekosistemi müxtəlif təhsil formatları vasitəsilə öyrənmək və yenidən öyrənmək, eləcə də müxtəlif vəziyyətlərə uyğunlaşmaq qabiliyyətini inkişaf etdirir. Xüsusilə davamlı inkişaf edən qlobal onlayn platformalar insanın dünyagörüşünü (ümumi və əsas dəyərlər, peşəkar biliklər) formalaşdırmaqda, praktik cəmiyyətlər isə fərdlərin həmkarları ilə birlikdə peşəkar inkişafını, layihələrin həyata keçirilməsini və qrup şəklində iş fəaliyyətlərinin aparılmasını təmin edir. Təhsil ekosistemi, ilk növbədə, insanların təhsili və təlimi prosesinin təşkili üçün yeni idarəetmə paradiqmasıdır. Həm də təkcə gənclikdə deyil, bütün həyat boyu. Bu hər bir insanın potensialının maksimum reallaşdırılmasına və eyni zamanda, tələbatın cəmiyyət və iqtisadiyyat tərəfindən  maksimum təmin edilməsinə kömək edəcəkdir. Yəni burada söhbət kollektiv rifahdan gedir.

Təhsil ekosistemləri biznes, cəmiyyət və dövlət nümayəndələri də daxil olmaqla, müxtəlif maraqlı tərəfləri bir araya gətirir və bütün iştirakçıların maraqlarının əməkdaşlıq və tərəfdaşlıq prinsipləri əsasında uzlaşdırılmasına yönəlmiş təhsil proseslərinin təkmilləşdirilməsinə fokuslanır. Açıq ekosistem şəraitində mütəxəssislərin hazırlanması mövcud təlim yanaşmalarının modernləşdirilməsini tələb edir. Burada müxtəlif elm sahələri üzrə mütəxəssislərin hazırlanmasında konvergensiya təhsili modelinə əsaslanan yanaşmaların yaxınlaşdırılmasından söhbət gedir.

Aydın şəkildə deyə bilərik ki, pedaqoji elm burada xüsusi bir rol oynayır, bu isə ciddi metodoloji yeniliklər və praktika yönümlü transformasiyalar tələb edir ki, bunlara rəqəmsal imkanları nəzərə alaraq təhsil təşkilatının yeni modelinin qurulması daxildir.
Pedaqogikanın dominant dəyəri hər zaman insandır və bütün digər elmi fəaliyyət sahələri ona yönəlməlidir. Bir həll kimi təhsil sahəsində koqnitiv paradiqmanın formalaşdırılması və yayılması məsələsi görünür, bu da müxtəlifsəviyyəli düşünmə, qavrayış və məlumatın işlənməsi üsulları, növləri və texnologiyalarına müraciət etməklə insanın öz biliyi və ideyaları sistemini müəyyən bir sahə (akademik fənlər sahəsi, müəllimin və təhsil təşkilatının fəaliyyəti) üzrə yaratmağa kömək edir.
Təhsil sisteminin daxili mühitini yaradarkən və insan inkişafının koqnitiv proseslərini dəstəkləyərkən rəqəmsallaşdırma dövründə çoxölçülü təhsil imkanlarının təşkilinə aid məsələ hələ də açıq qalır. Bu kontekstdə son illər elmi icma təhsil ekosistemləri məsələsini daha çox müzakirə etməyə başlayıb.
Ekoloji anlayışlara görə, ekosistem canlı orqanizmlərdən (biosenoz) ibarət olan, onların yaşayış mühiti (biotop) ilə qarşılıqlı əlaqələr və bu əlaqələr vasitəsilə maddə və enerjinin mübadiləsi baş verən bioloji bir sistemdir. Bu kontekstdə “ətraf mühitə uyğunlaşma” hər hansı bir prosesin həyata keçirərkən ətraf aləmin bütövlüyünü qorumaq kimi görünür. Təhsil ekosistemi insan davranışının ekoloji öyrənilməsindən, təhsil strukturlarının, təşkilatlarının və sistemlərinin əlaqələrinin öyrənilməsi kimi təhsil ekologiyasını təyin edərək yaranır. Təhsil proseslərinin qarşılıqlı əlaqəsi və çoxölçülülüyü təhsil sisteminin balansını müəyyən edir.

Bu günə qədər stabil bir tərifi olmayan təhsil ekosistemi, bir çox tədqiqatçılar tərəfindən şəbəkə kimi təsvir edilir; o, "formal və qeyri-formal təhsil müəssisələrini, cəmiyyətin bütün üzvlərini, onların təhsil ehtiyaclarını birləşdirən, maliyyə, təhsil və digər resursların müxtəlif mənbələrinə malik olan, innovativ sosial və iqtisadi inkişafı təmin etməyə yönəlmiş yenilikçi bir sosial və təhsil şəbəkəsidir".

İnformasiya əlçatanlığı, alternativ bilik mənbələrinin qlobal yayılması və yeni rəqəmsal imkanlar təhsil trayektoriyalarının böyük təbəqəsini yaradır. Onların sistematik mürəkkəbliyinin təsviri, qeyri-subyekt inteqrasiyası əsasında yeni öyrənmə mexanizmləri və modellərinin formalaşdırılması, tələbələrin fəallaşdırılması və cəlb edilməsi, öyrənmənin dizaynı, dinamik dünyamızda ömürboyu təhsil ehtiyaclarını nəzərə alaraq, məqsədin, prosesin və nəticənin ekoloji yanaşmaya  əsaslanan yeni təhsil yollarının formalaşdırılması məsələsidir.

Təhsil ekosistemləri ətrafında onların öz təhsil mühitləri – xarici və daxili mühit yaradılır. Xarici təhsil mühiti təhsil fəaliyyətlərinin həyata keçirilməsi üçün xarici şərait və tələbləri müəyyən edən sosial-iqtisadi sistemin (formal,qeyri-formal) bir hissəsidir. Daxili təhsil mühiti müəyyən edilmiş strategiyalar, pedaqoji qaydalar, təhsil subyektlərinin pedaqoji qarşılıqlı əlaqə vəziyyətləri və yerli təşkilati-pedaqoji şərtlərlə təyin edilən hazırkı zamanda dinamik təhsil ekosisteminin bilavasitə vəziyyətidir.

Ekosistem yanaşması təhsil sisteminin artan sosial məsuliyyətinə cavabdır. Deməli, təhsil ekosistemlərinin inkişafı və tətbiqi zamanı təhsil iştirakçılarının maraqlarının balansını təmin etmək və bütün iştirakçıların ziddiyyətlərini aradan qaldırmaq vacibdir.

Ekosistem yanaşması yalnız müvafiq məzmun və uyğun təhsil texnologiyalarının təqdimatını təmin etməklə kifayətlənməyib, eyni zamanda, özünü tənzimləmə və özünüinkişaf mexanizmləri vasitəsilə peşəkar və yumşaq bacarıqların formalaşması üçün tələb olunan ehtiyacı müəyyənləşdirməklə daha geniş müxtəliflik, elastiklik və  interdisiplinarlığı (fənlərarası yanaşmanı) təmin edir. Bundan əlavə, bu yanaşma ənənəvi ierarxik modellərlə müqayisədə daha yüksək effektivlik və səmərəlilik nümayiş etdirir.

Ekosistem yanaşmasının təhlilinin başlanğıc nöqtəsi XXI əsrin yığılan və yeni problemlərinin həlli yolu ilə mürəkkəb və sürətlə dəyişən mühitdə bütün fərdlərin və icmaların rifahının təmin olunmasında təhsilin yeni rolunun tanınmasıdır. Bu problemlər arasında rəqəmsal uçurum, informasiya axınlarının disbalansı, artan iqtisadi və sosial bərabərsizlik, etnik və mədəni fərqliliklər, Yer kürəsinin təbiətinə qarşı misilsiz kənar təzyiqləri və texnoloji tərəqqi nəticəsində ənənəvi əmək bazarlarının sıradan çıxması kimi məsələlər yer alır.

Ali təhsil və sosial mühit arasındakı əlaqə biologiya ilə mühit arasındakı əlaqə ilə eyni daxili mexanizmə malikdir ki, burada əsas orqanizm, fərd, mühit, qarşılıqlı təsir və qarşılıqlı məhdudiyyətlərə malik digər elementlər mövcuddur. Universitetin (əsas orqanizm) təhsil ekosisteminin mərkəzi və təminatçısı kimi fəaliyyət göstərməsi, təhsilin cəmiyyətin rifahı və uğuru üçün yönəlmiş "ekoloji" mövqeləri müəyyən etməsi gözləniləndir. Fikrimcə, təhsil ekosistemləri fənlərarası əlaqə, proqramlaşdırma, robototexnika, süni intellekt, sistemlər və ekoloji təfəkkür, layihələrin idarə edilməsi və müasir sosial həyatın bütün sahələrinin təmin etdiyi digər texniki və sosial imkanlardan istifadə əsasında fərdi və kollektiv yaradıcı potensialın üzə çıxarılması məqsədinə nail olmaq üçün təhsilalanları  və müxtəlif icmaları birləşdirməlidir.

Qeyd etmək lazımdır ki, hər bir elementin dəyəri digərləri vasitəsilə təzahür edir: bu, tipik bir sosial ekosistemin mexanizmidir. Belə bir ekoloji sistemdə müəllim tələbəyə dərs keçir (əslində, sistem daxilində maddi və enerji məlumat mübadiləsi) və ya sosial praktikalar vasitəsilə (yəni sistemlər arasında maddi və enerji məlumat mübadiləsi) sistem elementlərinin balanslı inkişafını təmin etməklə ali təhsil sisteminin davamlı və dayanıqlı inkişafı üçün sabitliyi qoruyur.

Beləliklə, təhsil ekosistemində praktik olaraq sınaqdan keçirilmiş keyfiyyət idarəetmə mexanizmlərinin tətbiqi, təhsil fəaliyyətlərinin effektivliyinə sosial məsuliyyətini əks etdirir və  gələcəkdə universitetlərdə təhsil proseslərinin təşkili üçün unikal ehtiyatların və mexanizmlərin çeşidinin genişlənməsinə kömək edəcəkdir. Buna görə də, təhsil ekosistemlərinin inkişafı və tətbiqi zamanı təhsil iştirakçılarının maraqlarının balansını təmin etmək və bütün iştirakçıların ziddiyyətlərini aradan qaldırmaq vacibdir.