12 yaşadək uşaqların sosial şəbəkələrdən istifadəsinə məhdudiyyət qoyulmalıdır - MÜSAHİBƏ

Hər il Azərbaycan Respublikasının İnsan Hüquqları üzrə Müvəkkilinin (Ombudsman) təşəbbüsü ilə 20 oktyabr–20 noyabr tarixləri ölkəmizdə “Uşaq hüquqları” aylığı kimi qeyd olunur. Bu aylıq çərçivəsində uşaqların hüquqlarının müdafiəsi, onların təhlükəsiz və sağlam inkişaf mühitinə sahib olması istiqamətində müxtəlif maarifləndirici təşəbbüslər həyata keçirilir. “Azərbaycan müəllimi” də bu təşəbbüsə töhfə vermək məqsədilə Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsinin Uşaq problemləri şöbəsinin müdiri Cəmilə Bağırova ilə uşaqların hüquqlarının təmin olunması, mövcud çağırışlar və görülən işlər barədə söhbətləşib.

- Komitə bu aylıq çərçivəsində hansı layihə və təşəbbüsləri həyata keçirir?

- "Uşaq hüquqları” aylığının əsas məqsədi uşaq hüquqlarının müdafiəsi sahəsində əhalinin məlumatlılığının artırılması, aidiyyəti dövlət orqanlarını, vətəndaş cəmiyyəti institutlarını, digər müvafiq qurumları səfərbər etməklə cəmiyyətin diqqətinin uşaqların müdafiəsinə cəlb edilməsindən və bu sahədə ictimai fəallığın təşviqindən ibarətdir. Uşaq hüquqlarının müdafiəsi, bu sahədə vahid dövlət siyasətinin həyata keçirilməsi və inkişafı Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsinin əsas fəaliyyət istiqamətlərindən biridir. “Uşaqdan-uşağa”, “Mənim hüquqlarım”, “Həyatının memarı – Sən özünsən”, “Zəfərə Aparan İdeya” adlı təşviqat avtobusu layihələri uşaq hüquqlarının təşviqi, onların inkişafı və layiqli vətəndaş kimi formalaşması məqsədilə həyata keçirilir. Eyni zamanda, "Uşaq hüquqları" aylığı çərçivəsində Bakı, Gəncə, Şəki şəhəri və Lənkəran rayonunda yerləşən dövlət uşaq müəssisələrinə səfərlər, ümumi təhsil müəssisələrində maarifləndirmə tədbirləri təşkil edilir.

- Uşaqlara qarşı zorakılığın qarşısının alınması istiqamətində hansı işlər görülür və bunun üçün hansı yeni mexanizmlər tətbiq edilir?

- Yetkinlik yaşına çatmayanlar arasında aqressiv davranış, o cümlədən uşaqlara qarşı zorakılıq hallarının qarşısının alınması üçün ictimai maarifləndirmə işləri, sorğular və analitik təhlillər həyata keçirir. Dövlət Komitəsinin təşəbbüsü ilə “Yetkinlik yaşına çatmayanlar arasında aqressiv davranış: Bullinq” mövzusunda araşdırma aparılıb, uşaqlar arasında aqressiv davranışların (bullinqin) yayılma səviyyəsi, bullinqlə mübarizə yolları təhlil edilib, nəticələr əsasında ailələrə, valideynlərə, ümumi təhsil müəssisələrinə, cəmiyyətə, dövlətə və şəxsin özünə yönəlik təkliflər hazırlanıb. Bununla yanaşı, ümumi təhsil müəssisələrinin direktor və psixoloqlarının iştirakı ilə Dövlət Komitəsi tərəfindən eyniadlı konfrans təşkil edilib. Dövlət qurumları və vətəndaş cəmiyyətinin dialoqu əsasında müvafiq sahədə koordinasiyalı işinin təşkili, uşaqların ailədə, məktəbdə istənilən növ zorakılıqdan müdafiəsi, müvafiq sahədə mövcud problemlərin həlli istiqamətində imkanların yaradılması və mühüm təkliflərin səsləndirilməsi konfransın əsas məqsədini təşkil edib. Məlumat üçün bildiririk ki, gələn ilin mart ayında Bakı Şəhəri üzrə Təhsil İdarəsinin və Abşeron-Xızı Regional Təhsil İdarəsinin tabeliyində fəaliyyət göstərən ümumi təhsil müəssisələrinin psixoloqlarının iştirakı ilə Türkiyədən dəvət edilimiş Sakarya Universitetinin professoru Mehmet Zafer Danış tərəfindən yetkinlik yaşına çatmayanlar arasında aqressiv davranış halları ilə mübarizə sahəsində təlim təşkil ediləcək. Ümumilikdə 120 psixoloqun iştirak edəcəyi, o cümlədən təlimçilər üçün təlim (TOT) formatında keçiriləcək tədbir zamanı uşaqlar arasında aqressiv davranışla mübarizə istiqamətində profilaktik işin təşkili, bu sahədə mübarizə mexanizmləri müzakirə ediləcək.

- İnternet və sosial mediada uşaqların təhlükəsizliyi məsələsində valideynlər və təhsil müəssisələri hansı rolu oynamalıdır?

- Əlbəttə ki, uşaqlar rəqəmsal mühitdə ən həssas istifadəçi qrupdur. İnternetin təqdim etdiyi faydalarla yanaşı, orada yayılan zərərli məzmunlar onların psixoloji sağlamlığına mənfi təsir göstərə bilər. 
Nəzərə alsaq ki, uşaqlar internetdən tədris, rəqəmsal resursların əldə olunması, müxtəlif sahədə bilik və bacarıqların artırılması, asudə vaxtlarında inkişaf və əyləncə məqsədilə istifadə edirlər, onların internet təhlükəsizliyinin təmin olunması ən aktual məsələlərdəndir. Bunun üçün əvvəlcə hansı informasiya məhsullarının uşaqlar üçün zərərli olduğunu bilmək lazımdır.

Zərərli informasiya dedikdə, uşaqlar üçün nəzərdə tutulmayan və onların fiziki və ya psixi sağlamlığına mənfi təsir göstərən, o cümlədən təhrif olunmuş sosial təsəvvürlərin formalaşdırılması vasitəsilə onların mənəvi, psixi, fiziki və ya sosial inkişafında pozuntu yaranmasına səbəb olan məlumat nəzərdə tutulur. 
“Uşaqların zərərli informasiyadan qorunması haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununda  uşaqlar üçün zərərli informasiya uşaqlar arasında dövriyyəsi qadağan edilən  və müəyyən yaş qrupuna aid uşaqlar arasında dövriyyəsi məhdudlaşdırılan informasiya olmaqla 2 qrup üzrə dəqiq təsnifatlaşdırılıb. Bunlara uşaqlar arasında dövriyyəsi qadağan edilən informasiya zorakılığı və qəddarlığı, cəmiyyət əleyhinə və hüquqazidd hərəkətləri, o cümlədən cinayətləri, uşaqların həyat və təhlükəsizliyinə potensial təhlükə yaradan əməlləri təbliğ edən, ailə institutunu nüfuzdan salan, əxlaqdan kənar leksik (söyüş), qorxu, qeyri-məişət leksik məzmunlu və s. informasiya aiddir.

Uşaqların rəqəmsal mühitdə qarşılaşa biləcəyi əsas təhlükələrə kiberzorakılıq və ya kiberbullinq, kibercinayət, insan alverinin və ya uşaq əməyinin istismarının qurbanı olması, filtrsiz və nəzarətsiz internet şəbəkəsindən istifadə nəticəsində uşaqlar üçün qadağan olunmuş informasiyalara məruz qalma aiddir.
Uşaqların qayğısına qalmaq və onları tərbiyə etmək valideynlərin borcudur. Bu borcun yerinə yetirilməsinə dövlət nəzarət edir. Belə ki, valideynlər övladlarının rəqəmsal təhlükəsizliyini təmin etməli və onları təhlükələr barədə maarifləndirməlidirlər. Bunun üçün də özləri internet təhlükəsizliyi haqqında məlumatlı olmalıdırlar.

Uşaqların internet təhlükəsizliyi baxımından hər bir  valideyn övladlarının internetdən istifadə müddətinin düzgün tənzimlənməsinə məsuliyyətlə yanaşmalı, uşaqların öz yaş kateqoriyasına uyğun informasiya məhsulundan faydalanmasına ciddi diqqət yetirməli, valideyn nəzarəti proqramlarından istifadə etməlidir.
Uşaqların zərərli informasiyadan qorunması məqsədilə valideynlər üçün tövsiyələri diqqətinizə təqdim edirik:

Valideynlər övladlarının öz yaş kateqoriyasına uyğun informasiya məhsulundan faydalanmasına ciddi nəzarət etməlidirlər. 
Uşağın istifadə etdiyi informasiya məhsullarının yaş kateqoriyasına uyğun düzgün  işarələndiyindən əmin olmalıdırlar.

* Yaş kateqoriyası düzgün işarələnməmiş məhsul aşkarladıqda Dövlət Komitəsinə və digər aidiyyəti dövlət qurumlarına müraciət edərək məlumat verməlidirlər.
* Uşağın maraqlandığı informasiya məhsulları (rəqəmsal oyunlar, film, video və digər audiovizual məhsullar, musiqilər, hətta bədii kitablar, mədəni-kütləvi tədbirlər) haqqında  ilk əvvəl valideynlər özləri məlumat əldə etməyə çalışmalıdırlar.
* İnternet şəbəkəsi üzərində filtr proqramları tətbiq olunmalıdır.
* Uşaqların istifadə etdiyi kompüter, planşet, smart telefon, televizor və digər rəqəmsal avadanlıqlara valideyn nəzarəti proqramları yüklənməli və  uşaqda asılılığın yaranmaması üçün gün ərzində istifadə müddəti onun yaşına uyğun olaraq tənzimlənməlidir ( 6 yaşdan etibarən gündə 1 saat, 9 yaşdan etibarən 1 saat 30 dəqiqə, 12 yaşdan etibarən gündə 2 saat tövsiyə olunur).
* Müasir dövrdə azyaşlıların zərərli informasiyanın ən təhlükəli formaları ilə internetdə rastlaşdığını nəzərə alsaq, 12 yaşa qədər uşaqların sosial şəbəkələrdən (“İnstagram”, “TikTok”, “Snapchat”, “Facebook” və s.) istifadə etməsinə valideyn tərəfindən məhdudiyyət qoyulmalıdır.
* Uşaqlara sosial şəbəkələrdə tanımadığı insanlarla ünsiyyət qurmamağı, adı, soyadı, fotoşəkilləri, evinin və ya məktəbinin ünvanını, telefon nömrəsi, şifrələri və digər şəxsi məlumatlarını paylaşmamağı tapşırmaq lazımdır.

- Uşaq hüquqları sahəsində ictimai maarifləndirmə hansı yollarla gücləndirilə bilər?

- Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsi uşaq və yeniyetmələr arasında sağlam həyat tərzinin təbliği, zərərli vərdişlərin qarşısının alınması, uşaqların sağlamlığına təsir göstərən ekoloji problemlərin aradan qaldırılması, bu istiqamətdə valideyn məsuliyyətinin gücləndirilməsi, erkən nikahın mənfi nəticələrinə dair məlumatlılıq səviyyəsinin daha da artırılması məqsədilə mütəmadi olaraq ictimai maarifləndirmə tədbirlərini həyata keçirir.

Bununla bağlı Dövlət Reklam Agentliyi ilə əməkdaşlıq çərçivəsində Dövlət Komitəsi tərəfindən “Erkən nikah valideyni cinayətkar edir!”, “Kiberzorakılığa son!”, “Narkotik - ölüm tələsidir! Narkomaniyaya yox deyək!”, “Uşaq əməyinə - yox! Xoşbəxt uşaqlığa – hə!” və “Uşaqlara qarşı zorakılıqla mübarizə aparaq! Qaynar xəttə zəng et! 116-111” mövzusunda elektron posterlərdən hazırlanmış videoçarx Bakı şəhərinin Neftçilər, Tbilisi prospektlərində, Landau, Cəfər Cabbarlı, Mehdi Hüseyn, Mikayıl Hüseynov küçələrində agentliyə məxsus monitorlarda nümayiş etdirilib. O cümlədən elektron posterdən hazırlanmış videoçarx  “Azərbaycan Dəmir Yolları” QSC-yə məxsus Bakı-Sumqayıt-Bakı sürət elektrik qatarlarının, həmçinin Bakı-Ağstafa-Bakı və Bakı-Qəbələ-Bakı sürətli sərnişin qatarlarının daxilindəki monitorlarda yayımlanıb.

- Valideynlər və müəllimlər üçün Dövlət Komitəsi tərəfindən təşkil olunan təlimlər, seminarlar barədə məlumat verə bilərsiniz?

- Dövlət Komitəsi tərəfindən valideynlər üçün mütəmadi olaraq “İnternet təhlükəsizliyi”, “Ailə, ailə dəyərləri və ənənələr”, “Erkən uşaqlıq dövründə uşağa qayğı” mövzularında paytaxtda və müxtəlif regionlarda təlim və görüşlər təşkil edilir. Sağlamlıq imkanları məhdud uşaqların reabilitasiyası, sosial xidmətlərlə təmin olunması, cəmiyyətə inteqrasiyası və onların valideynlərinə psixososial dəstəyin göstərilməsi məqsədilə onlar müntəzəm olaraq təlimlərə cəlb edilirlər. O cümlədən, xüsusi qayğıya ehtiacı olan uşaqların ataları üçün “Valideyn məsuliyyəti” mövzusunda təlim təşkil edilib. Valideynlərlə görüşlər zamanı Dövlət Komitəsi tərəfindən hazırlanan “Valideyn bələdçisi”, “Valideynlər üçün övladları ilə münasibətə dair tövsiyələr”, “Yox deməyi bacar!”, “Uşaqları zərərli informasiyadan qoruyaq!” və s. adlı maarifləndirmə vəsaitləri iştirakçılara paylanılır. Bununla yanaşı. “Müharibədən zərər çəkən uşaq və ailələrə psixososial dəstək” layihəsi çərçivəsində işğaldan azad edilmiş ərazilərdə yaşayan valideyn və uşaqlar üçün psixoloji treninqlər təşkil edilib.

- Komitə gələcəkdə uşaq rifahının artırılması üçün hansı yeni proqramları planlaşdırır?

- Nazirlər Kabineti tərəfindən “Uşaq hüquqlarının həyata keçirilməsinə dair elektron məlumat bankının təşkili və aparılması Qaydası” yeni redaksiyada təsdiq edilib. Məlumat bankının formalaşdırılmasının məqsədi uşaq hüquqlarının həyata keçirilməsinə dövlət nəzarəti sahəsində və dövlət orqanları (qurumları) tərəfindən uşaq problemlərinin əlaqəli şəkildə çevik həllinin təşkili üçün məlumatların (sənədlərin) toplanılması, istifadəsi, təhlili və hesabatların hazırlanmasından ibarətdir.

Eyni zamanda, Dövlət Komitəsi tərəfindən “Uşaqlara dair Strategiyanın həyata keçirilməsi üzrə 2026-2030-cu illər üçün Fəaliyyət Planı”nın layihəsi hazırlanmaqdadır. Layihənin hazırlanması məqsədilə işçi qrupu yaradılıb, BMT-nin Uşaq Hüquqları Komitəsinin sədri Sofia Kiladze ekspert qismində fəaliyyətə cəlb olunub. Bu il 7-10 iyul tarixlərində müvafiq dövlət qurumlarının əməkdaşlarından ibarət işçi qrupunun üzvləri, eləcə də qeyri-hökumət təşkilatlarının nümayəndələri arasında ilkin müzakirələrin təmin edilməsi üçün Dövlət Komitəsində bir sıra görüşlər keçirilib. Aidiyyəti dövlət qurumları ilə razılaşdırılma mərhələsindən sonra sənəd layihəsinin 2025-ci ilin sonunda müvafiq icra hakimiyyəti orqanına təhvil verilməsi nəzərdə tutulub.
Dövlət Komitəsi tərəfindən “Parlayan ZİYA: təbliğat-təşviqat qrupu” layihəsi işlənib hazırlanıb. Layihəyə əsasən, müxtəlif mövzularla bağlı əhali arasında maarifləndirici söhbətlər, diskussiyalar aparmaqla uşaqlarda özünütərbiyə, inkişaf, gənc ailələr arasında ailə dəyərlərinin möhkəmlənməsi, valideyn məsuliyyəti, habelə bu gün cəmiyyətdə vacib olan ideoloji işin gücləndirilməsinə dəstək olmaq məqsədi ilə ziyalıların bölgələrə səfərlərinin təşkili nəzərdə tutulur.

- Valideynlərə və müəllimlərə bu aylıq münasibətilə hansı mesajı vermək istərdiniz?

- Dövlət Komitəsi hər zaman valideynləri övladlarına qarşı daha diqqətli olmağı, düzgün ünsiyyət qurmağı, milli adət-ənənələrimizi və ailə dəyərlərinin uşaqlara aşılanmasını tövsiyə edir. Unutmamalıyıq ki, uşaqların sağlam inkişafı, tərbiyəsi və təhlükəsizliyinin təmin olunmasında valideynlər birbaşa məsuliyyət daşıyır. Valideynlər hər zaman bilməlidirlər ki, uşaqlarımızın xoşbəxt gələcəyi onlara göstərdiyimiz qayğı və diqqətdən asılıdır.