İbtidai təhsili bir müəllim tədris etməlidir, yoxsa…?

Son illər ölkənin təhsil gündəmində ən çox müzakirə olunan məsələlərdən biri ibtidai təhsilin keyfiyyətidir. Cəmiyyətin əsas narahatlığı ondan ibarətdir ki, şagirdlər məktəbə böyük ümidlərlə başlasa da, ibtidai sinfi bitirdikdə onların əksəriyyəti növbəti səviyyənin tələblərinə tam hazır olmur. Elm və təhsil naziri Emin Əmrullayevin son açıqlaması bu narahatlığın real ölçmələrə söykəndiyini bir daha ortaya qoyur. Nazir bildirdi ki, ibtidai sinfi bitirən şagirdlərin 40-50 faizi V-VI sinfin proqramını qavraya biləcək səviyyəyə çatmır. Daha düşündürücü məqam isə odur ki, sertifikatlaşdırma nəticələrində ən zəif nəticə göstərən müəllimlər məhz ibtidai sinif müəllimləridir. Nazirin ibtidai təhsil haqqında səsləndirdiyi fikirlər illərdir müşahidə olunan, lakin sistemli şəkildə həllini tapmayan bir problemi yenidən gündəmə gətirdi. Verilən məlumatdan aydın oldu ki, ibtidai sinfi bitirənlərin yarısına yaxını növbəti təhsil pilləsinə hazır deyil. Bu, təkcə tədris metodologiyası ilə bağlı deyil, həm ibtidai sinif müəllimlərinin hazırlığı, həm də ibtidai təhsilin strukturunun yenidən düşünülməsini tələb edir.

Bu vəziyyət ibtidai təhsilin yalnız bir müəllimin məsuliyyətinə buraxılan “başlanğıc mərhələ” deyil, şagirdin bütün təhsil həyatının təməlini təşkil edən strateji bir pillə olduğunu göstərir. Oxuyub-anlama bacarığının formalaşdırılmasında çətinliklər, köhnəlmiş yanaşmalar və metodoloji boşluqlar bu səviyyədə tədrisin təşkili barədə yenidən düşünməyi zəruri edir. Elm və təhsil nazirinin qeyd etdiyi kimi artıq sadəcə “uşaq bir dəqiqəyə neçə söz oxuyur?” sualını yox, “uşaq oxuduğunu anlayırmı?” sualını prioritetə çevirməyin vaxtıdır.
Məsələnin kökündə duran əsas faktorlar müxtəlif olsa da, düşünürük ki, onların bir qismi sistemli yanaşmanın çatışmazlığından qaynaqlanır. İbtidai sinif müəllimlərinin üzərinə düşən məsuliyyət, əslində, yalnız oxu-yazma öyrətməklə məhdudlaşmır. Bu mərhələ şagirdin məntiqi düşünmə, nitq inkişafı, problem həlletmə və özünüifadə bacarıqlarının təməlinin qoyulduğu dövrdür. Müəllimin peşəkar hazırlığı məsələsi də ciddi müzakirə tələb edir.

Digər mühüm faktor məktəbəqədər hazırlıq səviyyəsidir. Bir çox uşaqlar məktəbə müxtəlif sosial-mədəni mühitdən gəlir və hazırlıq səviyyələri arasında ciddi fərqlər olur.

Bütün bu problemlərin fonunda müasir tədris materiallarının çatışmazlığı, oxu kitablarının keyfiyyəti, valideyn–müəllim əməkdaşlığının zəifliyi kimi məsələlər də ibtidai təhsilin yaxşılaşdırılmasını vacib edir. Artıq dünyanın inkişaf etmiş təhsil sistemləri göstərir ki, erkən yaşlarda düzgün öyrənmə strategiyalarının verilməsi şagirdin sonrakı illərdə akademik müvəffəqiyyətinin əsas həlledicilərindən biridir.

Mövcud vəziyyət onu göstərir ki, ibtidai təhsil sadəcə proqram yükünü başa vurmaq mərhələsi deyil, geniş baxış tələb edən kompleks bir prosesdir. Bu prosesin effektivliyini artırmaq üçün isə tədris metodikasından tutmuş müəllim hazırlığına, qiymətləndirmə yanaşmalarından resurs təminatına qədər bir çox istiqamətdə dəyişikliklərə ehtiyac var.

Məsələnin miqyasını və həlli yollarını daha dərindən anlamaq üçün ibtidai təhsil üzrə mütəxəssislərin araşdırmalarına və beynəlxalq təcrübədən  çıxarılan nəticələrə nəzər salmaq vacibdir.
Həmsöhbətimiz - Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin Təlim Tədris Mərkəzinin müdiri, pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru Xalidə Həmidova da məsələylə bağlı “Azərbaycan müəllimi” ilə fikirlərini bölüşüb.

“Bu, əsas müəllimin rolunu azaltmaq deyil, əksinə, ona professional dəstək vermək kimi dəyərləndirilməlidir”

Pedaqoq söyləyir ki, elm və təhsil nazirinin son çıxışı ibtidai təhsilin hazırkı vəziyyəti ilə bağlı ölkədə mövcud olan bir sıra fundamental problemləri yenidən gündəmə gətirdi. Qeyd olunan məlumatlar tədris prosesinin həm təşkilati, həm metodoloji, həm də pedaqoji aspektlərində ciddi yenilənmənin vacibliyini ortaya qoyur: “Nazir ibtidai təhsilin məzmununda problem olduğunu və onu, əsasən, bir müəllim tərəfindən tədris olunan başlanğıc sinif kimi başa düşülməsini qeyd edir. Yalnız bir müəllimin dərs keçməsinin səmərəlidirmi? Baxdığımız zaman görürük ki, ibtidai siniflərin bir müəllim tərəfindən tədris olunması klassik ənənəyə əsaslanır və müəyyən pedaqoji üstünlüklər yaradır”.

Xalidə müəllimin sözlərinə görə, ənənəvi "bir müəllim - bir sinif" modeli, bir tərəfdən uşaqda etibar və sabitlik hissi yaratsa da, digər tərəfdən müəllimin kompetensiya spektrinin məhdudiyyətləri ilə üzləşir. Şagird–müəllim münasibətində emosional sabitlik, uşağın eyni şəxs tərəfindən müşahidə olunması və sosial adaptasiyanın daha asan təmin edilməsi bu modelin müsbət tərəfləri sırasındadır. Lakin müasir təhsil məzmunu çoxşaxəli olduğu üçün tək müəllimin bütün fənlər üzrə yüksək peşəkarlıq nümayiş etdirməsi real praktikada çətinlik yaradır. Bu, xüsusən də oxu, riyazi savad və idrak bacarıqları kimi xüsusi metodika tələb edən sahələrdə daha qabarıq hiss olunur: “Münasib yanaşma ondan ibarətdir ki, ibtidai sinifdə vahid müəllim modeli saxlanılsa da, əlavə fənn müəllimlərinin prosesə dəstəyi artırılmalıdır. Oxu bacarıqları, riyaziyyat üzrə ixtisaslı müəllim və sinif müəlliminin əməkdaşlığı daha yüksək nəticələrə gətirə bilər. Bu, əsas müəllimin rolunu azaltmaq deyil, əksinə, ona professional dəstək vermək kimi dəyərləndirilməlidir.

Müəllim dərsi yaxşı keçmədikdə və tədris prosesini düzgün təşkil etmədikdə…

Tədris prosesinin forması da ibtidai təhsilin nəticələrinə birbaşa təsir göstərən amillərdəndir. Həmsöhbətimizin fikrincə, hazırda ənənəvi dərs modeli uşaqların fərdi inkişaf dinamikasına, öyrənmə sürətinə və maraq dairəsinə tam uyğunlaşa bilmir. Yeni yanaşma tələb edir ki, ibtidai təhsil təkcə məlumat ötürmə mərhələsi yox, məzmunun dərk edilməsini və mənimsənilməsini təmin edən çoxkomponentli proses kimi qurulsun.

İnteqrativ dərs formatları, oyunlaşdırılmış təlim, problem əsaslı öyrənmə və tədqiqatyönümlü fəaliyyət uşağın bilikləri “hazır şəkildə qəbul etməsinə” deyil, onları mənimsəməsinə və tətbiq etməsinə imkan yaradır. Bununla yanaşı, müəllim fəaliyyətinin təkcə fənn materialını çatdırmaqla məhdudlaşmaması, uşağın oxu, anlam, izah etmə, müqayisə, mühakimə yürütmə kimi idrak bacarıqlarının sistemli şəkildə formalaşdırılmasına yönəlməsi əsas tələbdir: “İbtidai sinifləri bitirən şagirdlərin əksəriyyətində oxuyub-anlama bacarığının zəif olması təhsil sisteminin strateji boşluğuna işarə edir. Bu problemin yalnız müəllim amili ilə izah edilməsi məhduddur, lakin müəllim hazırlığının zəifliyi vacib səbəblərdən biri kimi qalır. Sertifikatlaşdırmada  ibtidai sinif müəllimlərinin zəif nəticə göstərməsi onların metodik hazırlığında çatışmazlıqların olduğunu təsdiq edir. Müəllim dərsi yaxşı keçmədikdə və tədris prosesini düzgün təşkil etmədikdə şagirdlərdə mətnlə işləmək, məna çıxarmaq, nəticə formalaşdırmaq kimi fundamental bacarıqlar yetərincə inkişaf etmir.

“Artıq zaman “sürətli oxu”dan “anlayaraq oxu”ya keçidi tələb edir”

Xalidə Həmidova qeyd edir ki, digər tərəfdən, uşaqların məktəbəqədər mərhələdə aldığı təhsil də nəticələrə ciddi təsir göstərir. Məktəbəqədər dövrdə nitq inkişafı, söz ehtiyatı, məntiqi ardıcıllıq, diqqət və yaddaş kimi baza bacarıqları yetərincə formalaşmayanda ibtidai mərhələdə oxu və anlam prosesində çətinliklər yaranır. Yəni məsələ təkcə məktəbin problemi deyil: sistem uşağı məktəbəqədər hazırlıqdan başlayaraq ardıcıl şəkildə dəstəkləməlidir.

Son illərə qədər “şagirdin dəqiqədə neçə söz oxuması” əsas meyar kimi götürülürdü. Bu yanaşma yalnız texniki oxunu ölçür, idrak nəticələrini isə kənarda qoyurdu. Artıq zaman “sürətli oxu”dan “anlayaraq oxu”ya keçidi tələb edir.

Müsahibimiz bu keçidin reallaşdırılması üçün bir neçə islahat istiqamətinin xüsusi əhəmiyyət daşıdığını deyir: “Birincisi, oxu təlimi üzrə standartların yenilənməsi zəruridir.Mətn strukturlarının təhlili, əsas ideyanın müəyyənləşdirilməsi, müəllif niyyətinin dərk edilməsi kimi indikatorlar qiymətləndirmə sisteminə daxil edilməlidir.

İkincisi, müəllim hazırlığı proqramları tam şəkildə yenidən qurulmalıdır. İbtidai sinif müəllimi metodik cəhətdən həm oxu, həm riyaziyyat, həm də idrak bacarıqları üzrə yüksək səviyyədə təlim görməlidir.
Üçüncüsü, sinifdaxili diferensiallaşdırma geniş tətbiq olunmalıdır. Eyni sinifdə fərqli oxu səviyyəsinə malik uşaqların eyni metodla öyrədilməsi nəticə vermir.

Dördüncüsü, ailə-məktəb əməkdaşlığı gücləndirilməlidir. Valideynlərin oxu prosesinə cəlb edilməsi, evdə oxu mühitinin formalaşdırılması uşağın dərin anlayış bacarıqlarına bilavasitə təsir edir”.

Xalidə Həmidovanın fikrincə, ibtidai təhsil sistemi köklü şəkildə modernləşdirilməlidir. Bu mərhələ təhsilin başlanğıcı deyil, təməlini təşkil edən kritik inkişaf dövrüdür. Uşağın oxuyub-anlaması, məntiqi düşünməsi, təhlil və nəticəvermə bacarıqları məhz burada formalaşır. Buna görə də ibtidai təhsilin keyfiyyəti bütövlükdə təhsil sisteminin uğurunun həlledici göstəricisidir.

Mövcud yanaşmaların yenilənməsi, müəllim hazırlığının gücləndirilməsi, məktəbəqədər təhsil ilə ibtidai təhsil arasında körpünün qurulması və ən əsası, anlam yönümlü oxu modelinin tətbiqi ölkənin təhsil sistemini keyfiyyət baxımından yeni mərhələyə daşıya bilər.