Universitetlər nə üçündür? - Akademik rəy

Kembric Universitetinin professoru Stefan Kollininin “Universitetlər nə üçündür?”  (Stefan Collini. What Are Universities for? Penguin Books Limited, 2012. 208 s.)  adlı əsəri XXI əsrdə ali təhsilin qarşısında duran əsas suallardan birinə fundamental və konseptual yanaşma təqdim edir. Müəllif universitetlərin iqtisadi, sosial və siyasi funksiyalarının dar çərçivəyə salındığı bir dövrdə onların mahiyyəti, dəyəri və gələcək perspektivi haqqında genişmiqyaslı intellektual müzakirə aparır.

Stefan Kollininin fikrincə, universitetlər insanlara intellektual və mədəni irsi ötürür. Ən yüksək dəyərlərin qoruyucu funksiyasını universitetlər daşıyır.

“Universitetlər nə üçündür?” müasir ali təhsil sahəsinin intellektual xəritəsini yenidən düşünməyə vadar edən mühüm əsərdir. S.Kollini universitetlərin dəyərinin yalnız iqtisadi göstəricilərlə müəyyənləşdirilməsinə qarşı çıxaraq onların mədəni, sosial və demokratik funksiyalarını önə çəkir. Bu kitab ali təhsildə islahat aparan dövlətlər üçün konseptual düşüncə çərçivəsi təqdim edir və universitetləri geniş ictimai məkanın dəyişməz elementi kimi nəzərdən keçirir.

Universitet cəmiyyətin ən yüksək dəyərlərini yetişdirən və qoruyan bir korporasiyadır, həm ideal baxımdan, həm də xalqın fikrində. Universitetlərin vəzifəsi  mədəniyyət və ustalıq bayrağını qorumaqdır. Müəllif tələbəni “müştəri”, universiteti isə “xidmət göstərən şirkət” kimi təqdim edən neoliberal yanaşmaların elmi prosesə nə qədər zərər verdiyini göstərir. Belə modeldə elmi proses bilik istehsalından uzaqlaşaraq bazar məntiqinin diktəsinə tabe olur.

Kollini universitetlərin dəyərinin:
•    mədəni kapitalın artırılması,
•    demokratik ictimai sferanın möhkəmləndirilməsi,
•    sosial etimad və simvolik dəyər yaratması,
•    uzunmüddətli fundamental bilik istehsalı

kimi göstəricilərlə qiymətləndirilməli olduğunu qeyd edir. Bu dəyərlər reytinq sistemləri və qısamüddətli auditlər vasitəsilə ölçülə bilməz.

Müəllifin kitabı ali təhsil siyasətinin son onilliklərdə getdikcə daha çox “effektivlik”, “ölçülə bilən nəticələr”, “hesabatlılıq” və “bazar yönümlülük” kimi idarəetmə kateqoriyalarına tabe edildiyi müasir kontekstdə universitet ideyasının müdafiəsi və yenidən şərhi kimi strateji bir missiyanı yerinə yetirir. Kollini bu müzakirəni gündəlik idarəetmə diskursunun dar çərçivəsindən çıxararaq ali təhsili daha geniş humanitar, demokratik və mənəvi-fəlsəfi məna kontekstinə yerləşdirir. Onun arqumenti ondan ibarətdir ki, universitetləri yalnız iqtisadi göstəricilər əsasında qiymətləndirmək, onların tarixi olaraq daşıdığı sosial və intellektual funksiyaları kəskin şəkildə məhdudlaşdırır və bu institutların mahiyyətinə uyğun deyil.

S.Kollininin metodologiyası empirik ölçülərdən çox konseptual rekonstruksiya, fənlərarası fəlsəfi təhlil və tarixi-analitik yanaşma ilə xarakterizə olunur. Bu metodoloji yanaşma ona ali təhsilin struktur problemlərini yalnız praktiki idarəetmə müstəvisində deyil, həmin problemlərin arxasında duran ideoloji, normativ və epistemoloji əsaslarda araşdırmağa imkan verir. Kollini anlayışların semantik yükünü, tarixi inkişaf trayektoriyasını və ictimai şüurdakı transformasiyasını incələyərək universitetin mahiyyəti haqqında daha fundamental suallar yaradır.

Müəllifin əsas məqsədi universitetlərin rolunu sırf iqtisadi rentabellik, qısamüddətli əmək bazarı tələbi və performans indikatorları ilə məhdudlaşdıran yanaşmaların birtərəfli və elmi baxımdan problemli olduğunu göstərməkdir. Kollini vurğulayır ki, universitetlərin cəmiyyətə xidməti yalnız ölçülə bilinən göstəricilər- məqalə sayı, sitat indeksi, maliyyə effektivliyi, kommersiya gəlirləri ilə məhdudlaşdırıla bilməz. Bu institutların həm də uzunmüddətli intellektual kapitalın formalaşdırılması, tənqidi düşüncə mədəniyyətinin istehsalı, mədəni irsin qorunması, ictimai debatların dərinləşməsi və demokratik şüurun möhkəmlənməsi kimi funksiyaları vardır. Bu funksiyalar empirik olaraq dərhal ölçülə bilməsə də, cəmiyyətin inkişaf trayektoriyasına təsir baxımından strateji əhəmiyyət kəsb edir.

Kollini universitetləri bilgi istehsal edən, anlam yaradan, cəmiyyətin özünü dərketmə qabiliyyətini formalaşdıran unikal institutlar kimi müdafiə edir. Universitetin əhəmiyyətinin yalnız verdiyi gündəlik praktiki fayda ilə deyil, insan düşüncəsini genişləndirmə potensialı ilə müəyyənləşdiyini göstərir. Bu baxış universitetləri qısamüddətli idarəetmə mexanizmlərinin obyektinə çevirmək əvəzinə, onları cəmiyyətin mənəvi-intellektual infrastrukturunun strateji elementi kimi qiymətləndirməyə çağırır.

S.Kollini universitetləri “biliklərin sadəcə ötürüldüyü yerlər” kimi deyil, “anlam və dəyər yaradan intellektual məkanlar” kimi təsvir edir. Onun fikrincə, universitetlərin əsas missiyası cəmiyyətin dünyanı dərketmə üsullarını yeniləmək, tənqid etmək və genişləndirməkdir. Bu funksiyanı iqtisadi ölçülərlə izah etmək qeyri-kafidir.

Kitabın mühüm ideyası akademik azadlığın universitetlərin mövcudluğunun əsas şərti olmasıdır. Universitetlər cəmiyyətin tənqidi refleksi, ideyaların sərbəst toqquşduğu və yeni nəzəri çərçivələrin yarandığı mühit kimi fəaliyyət göstərməlidir. Kollini göstərir ki, akademik azadlıq zəiflədikdə universitetlər öz mahiyyətini itirir.

O, universitetlərin korporativ menecment modelinə doğru sürüklənməsini kəskin şəkildə tənqid edir. Onun fikrincə, performans indikatorlarına — reytinqlər, sitat sayı, göstərici planları — həddindən artıq diqqət elmin mahiyyətini bürokratik prosedura çevirir. Bu proses yaradıcı tədqiqatı zəiflədir, dərin elmi ideyaları qısamüddətli hesabatlara qurban verir.

Kollini universitet ideyasını yalnız nəzəri səviyyədə deyil, həm də tarixi inkişaf xətti və müasir siyasi-iqtisadi şəraitlə əlaqədə təhlil edir, beləliklə, ali təhsilin mahiyyəti haqqında bütöv və ardıcıl konseptual çərçivə yaradır. Müəllif menecerləşmə, bazarlaşdırma və özəlləşmə meyillərini analitik şəkildə çözərək onların ali təhsilin mahiyyətinə necə zidd olduğunu inandırıcı arqumentlərlə ortaya qoyur.  

Müəllif humanitar sahələrin əvəzolunmaz rolunu vurğulayaraq universitetin yalnız iqtisadi nəticə verən institut olmadığını, bütöv intellektual və mədəni ekosistem kimi fəaliyyət göstərməli olduğunu göstərir. Müəllif universitetlərin ictimai missiyasını, nəsillərarası intellektual irsin qorunub-ötürülməsi funksiyasını və ali təhsilin “ictimai nemət” kimi dərk edilməsinin vacibliyini əsaslandıraraq müasir debatlara yeni baxış bucağı gətirir.

Kollininin yanaşmasının zəif tərəfləri də diqqətdən kənarda qalmır. İlk növbədə, empirik sübutların nisbətən azlığı arqumentin qüvvəsini müəyyən dərəcədə zəiflədir; çünki ESQ sistemləri, maliyyələşmə modelləri və tədqiqat siyasəti üzrə daha geniş statistik müqayisələr təqdim olunsaydı, müəllifin mövqeyi daha təsirli görünə bilərdi. Bundan başqa, tətbiqi elmlərin və universitet–innovasiya ekosistemi əlaqələrinin rolu kifayət qədər geniş şərh olunmur, bu isə əsərdə humanitar elmlərin müdafiəsinin fonunda müəyyən balanssızlıq yaradır.

Nəhayət, Kollininin yanaşmasının ən ciddi məhdudiyyətlərindən biri alternativ idarəetmə modelinin sistemləşdirilməsinin tam şəkildə aparılmamasıdır. Müəllif mövcud neoliberal idarəetmə paradiqmasının yaratdığı problemləri yüksək analitik dəqiqliklə təsvir edir, onun ideoloji və institusional nəticələrini əsaslandırılmış şəkildə tənqid edir. Bununla belə, kitabın bir çox bölməsində tənqidi təhlilin konstruktiv modelləşdirmədən daha üstün mövqedə olduğu müşahidə olunur: Kollini daha çox “nəyin yanlış olduğu”nu göstərir, nəinki “onun yerinə nə qoyula biləcəyini” detallı şəkildə təsvir edir.

Bu isə ali təhsil siyasətində nəzəri debat üçün vacib olsa da, idarəetmə və siyasət dizaynı baxımından tam praktik çərçivə yaratmır. Oxucu universitetlərin bazaryönlü idarəetmə mexanizmlərindən kənarda necə fəaliyyət göstərə biləcəyi barədə konseptual istiqamətlər əldə etsə də, bu istiqamətlərin institusional mexanizmləri, təşkilati strukturları, ölçmə metodları, resurs bölgüsü modelləri, və ya alternativ hesabatlılıq sistemləri kitabda geniş şəkildə açılmır.

Digər sözlə, Kollini universitet ideyasının normativ əsaslarını yüksək səviyyədə müdafiə etsə də, bunun praktik idarəetmə alətləri (strateji planlaşdırma, performans ölçmə sistemləri, büdcə mexanizmləri, akademik özünüidarəetmə formaları və s.) ilə inteqrasiya olunmuş şəkildə modelləşdirilməsinə kifayət qədər yer ayırmır. Nəticədə kitab konseptual baxımdan güclü olsa da, “icra oluna bilən alternativ sistem” baxımından daha çox ümumi prinsip və dəyər çərçivəsi təklif edir, lakin tam sistemli bir modelin təsviri oxucunun öz interpretasiyasına buraxılır.

Bu boşluq həm də ona dəlalət edir ki, müəllifin təklif etdiyi humanitar yönümlü universitet modeli hələ də strukturlaşdırılmamış konseptual mərhələdədir və onu real idarəetmə mexanizmləri səviyyəsində təsdiq etmək üçün əlavə tədqiqat və institusional layihələndirmə tələb olunur.