Coğrafiya dərsini necə daha yaxşı keçmək olar? – Elektron resurslar, maraqlı tədris metodları…

Xülasə: Müasir dövrdə təhsil verən və təhsil alanlar arasında qarşılıqlı ünsiyyətin, əməkdaşlığın yüksək səviyyədə inkişafı tədrisin keyfiyyətli olmasının əsas şərtidir. Ona görə də elm və texnologiyanın sürətli inkişaf etdiyi dövrdə təlim texnologiyalarının, onun məzmunun və strategiyalarına yeni yanaşma zamanın tələbi olaraq qarşıya çıxır. Keçmişdə olan metodlar və yanaşmalarla gələcək üçün vətəndaş hazırlamaq mümkün deyil. Ona görə də hər bir müəllim, xüsusilə də universitetlərdə dərs deyən müəllim öz peşəkarlıq səviyyəsini artırmaq üçün mütəmadi olaraq həm ixtisası üzrə, həm də təlim metodları və kompüter texnologiyalarında yenilikləri öyrənməli, özündə müvafiq bacarıqlar formalaşdırmalıdır. Tədrisin keyfiyyətini yüksəltmək üçün təhsilalanların maraq və ehtiyacları nəzərə alınmaqla, onların təlabatına uyğun şəkildə dərslər qurulmalı, müzakirələr, təhlillər aparılmalıdır. Təhsilalanlarda məntiqi, tənqidi və yaradıcı təfəkkürü inkişaf etdirmək üçün müvafiq təlim metodlarından istifadə edilməlidir. Bu metodlar interaktiv öyrənmə mühitində tələbələrin şəxsiyyətyönümlü inkişafını təmin edir, onları gələcək tədqiqatçı kimi formalaşdırmağa zəmin yaradır. Müəllim müasir dövrdə kompüter texnologiyalarının imkanlarından istifadə etməklə elektron tədris resurslarının hazırlanmasına nail olur, onlayn oyunlar, testlər və müxtəlif təqdimatlar hazırlayır. 

İctimai həyatın mühüm sahəsi olan təhsil cəmiyyətin üzvləri olan insanların peşəkarlıq səviyyəsini və şəxsiyyət kimi formalaşmasını təmin edir. Təhsil səviyyəsi yüksək olan ölkələrin iqtisadiyyatı daha güclü, vətəndaşları öz işini yüksək səviyyədə bilən, çevik düşüncəyə, analitik təfəkkürə malik yaradıcı insanlar olur. Məhz bu baxımdan 1999-cu il iyunun 15-də Ulu öndər Heydər Əliyev tərəfindən Azərbaycan təhsilini dünyanın inkişaf etmiş ölkələrinin təhsil sisteminə inteqrasiyasını təmin etmək məqsədi daşıyan “Azərbaycan Respublikasının təhsil sahəsində İslahat proqramı” təsdiq edildi. Bu proqram öyrədici, hazırlıq və tətbiq olmaqla 3 mərhələyə ayrıldı. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, kurikulumun (“Ümumi təhsilin dövlət standartları və proqramları”) əsas tərkib hissələri olan təhsilin məzmunu, idarə olunması, maddi texniki bazası, infrastrukturu, təhsil verənlərin keyfiyyət göstəriciləri, təhsil alanların bilik, bacarıq və vərdişlərinin səviyyəsi vacib amillərdir.

Ali təhsil alan coğrafiya müəllimi kadrlarının hazırlanmasında təhsilin məzmununa diqqət yetirilməsi, müasir tələblərə uyğun hazırlanması olduqca mühüm vəzifə olaraq qarşıda durur. İlk növbədə, tədris planlarında günümüzün tələblərinə cavab verməyən bir sıra fənlərin çıxarılması və yeni, müasir tələblərə cavab verən fənlərin daxil olması zəruridir. Çünki təhsilin məzmunu təhsilalanın maraq və ehtiyacları nəzərə alınmaqla dövlətin təhsil siyasətinə uyğunlaşdırılmalıdır. Təhsilalanın təhsil müəssisəsində yiyələndiyi bilik, bacarıq və səriştələri əmək bazarında istifadəyə yararlı olmalıdır. Məzmunu müəyyən edərkən, təhsilalanların tələbyönümlüyü, şəxsiyyətyönümlüyü, nəticəyönümlüyü və inteqrativlik prinsipləri nəzərə alınmalıdır. Bütün bunlarla yanaşı, təhsilalanların sağlamlığı və təhlükəsizliyi qorunmalı, maraqları, potensialları və bacarıqları nəzərə alınmaqla inkişaf etdirilməlidir. 

Təhsilin keyfiyyətinə təsir edən, kurikulumun vacib tərkib hissələrindən biri olan təhsilin infrastrukturu mühüm bir şərt kimi qəbul edilir. Təhsilin infrastrukturuna müasir tədris otaqlarından tutmuş, kitabxana, tibb, iaşə, internet xidməti, işıq, su, istilik, kadr potensialı və s. daxildir.

Maddi-texniki bazaya müasir informasiya-kommunikasiya texnologiyalarına malik avadanlıqlarla, mebellərlə, tədris əyani vəsaitləri ilə təchiz edilmiş labaratoriyalar, texniki avadanlıqlar, dərslik fondu və s. aiddir. 

Təhsilverənlərin keyfiyyət göstəriciləri ali təhsil müəssisələrində ən vacib və aparıcı şərtlərdən biridir. Təhsilverən ilk növbədə öz ixtisası üzrə mükəmməl elmi-nəzəri biliyə malik olmalı, tənqidi və yaradıcı təfəkkürə yiyələnməli, onda analiz və sintezetmə, mühakimə bacarıqları formalaşmalıdır. Bunlarla yanaşı, tələbələrlə ünsiyyət və əməkdaşlıq şəraitində yüksək etika və mədəniyyət göstərməli, yüksək mənəvi-emosional dəyərlərə malik olmalıdır. 

Əlbəttə, qeyd edilən şərtlər bu və ya digər dərəcədə vacib olmasına baxmayaraq, heç də ideal səviyyədə deyil. Lakin bu şərtlərə çatmaq üçün mütəmadi olaraq işlər aparılır. Təhsilverənlərin keyfiyyət göstəriciləri müasir dərsin qurulması üçün ən vacib şərtdir. 

Təhsilverən müasir tələblərə cavab verən keyfiyyətli dərs keçmək üçün ilk növbədə öz peşəkarlıq səviyyəsini artırmaq məqsədi ilə davamlı təhsilə yönəlməli, yeni, innovativ təlim texnologiyalarına, informasiya-kommunikasiya avadanlıqları ilə işləmə bacarıqlarına yiyələnməlidir. 

Coğrafiya dərslərində, xüsusilə də mühazirə dərslərində tələbələrə verilən bilik əksər hallarda hafizə xarakterli olmaqla, tələbələrin yadda saxlamalarına yönəldilir. Lakin, məlumdur ki, mühazirədə 80 dəqiqə ərzində dinlənilən məzmunun yalnız 10%-ə qədəri yaddaşda qala bilər. Bunun üçün də mühazirə müəllimi müasir təlim texnologiyalarından və informasiya-kommunikasiya avadanlıqlarından istifadə etməklə elə dərs qurmalıdır ki, tələbələrin yadında qalmaqla yanaşı, onlarda bu mövzuya dair müvafiq bacarıqlar, səriştələr formalaşsın. Müəllimin verdiyi dərsdən aldıqları bilikləri və əldə etdikləri bacarıqları tələbələr gündəlik həyatda tətbiq edə bilsinlər. Təlim prosesində müəllim “bələdçi”, tələbə “tədqiqatçı” rolunu icra etməlidir.

Coğrafiyanın təlimi prosesində innovativ təlim texnologiyalarının tətbiq edilməsi dövrümüzün zəruri tələbinə çevrilib. “İnnovasiya” ingiliscədən tərcümə edildikdə “yenilik” mənasını verir. Lakin, hər yenilik innovasiya hesab edilə bilməz. 

Ölkəmizdə müasir gənc nəslin kreativ düşüncəyə, geniş dünyagörüşə, yüksək intellektə malik vətəndaşlar kimi yetişməsində innovativ təlim texnologiyalarına təlabat yaranır.

Müasir coğrafiya dərslərinə tətbiq edilən innovasiyalar müxtəlifdir. Bunlardan bəzilərini qeyd etmək olar:

• Təlimin keyfiyyətini yüksəldən texnologiyalar;
• İnformasiyaların, biliklərin əldə edilməsi və sistemləşdirilməsi;
• Şəxsiyyətin formalaşması üçün təlim tərbiyənin səmərəli təşkili və idarə edilməsi;
• Yeni bilik və bacarıqların formalaşmasına yönəlmə;
• Auditoriyadaxili, auditoriyadankənar və dərsdənkənar tədbirlər zamanı;
• Coğrafi bilik, bacarıq və dünyagörüşü formalaşdıran;
• Müşahidəçi, tədqiqatçı və yaradıcı;

Coğrafiya dərslərində əsas öyrənmə strategiyalarından biri də fəal öyrənmədir. Onun mahiyyəti mövzunu müzakirə etmək, araşdırma aparmaq, yeni ideyalar irəli sürməklə öz yeni töhfələrini verməkdir. Tədris prosesinə tələbələr bilik və bacarığı öz fəaliyyətləri zamanı əldə edirlər.

İnteraktiv öyrənmə tələbə-müəllim tərəfdaşlığı ilə qurulan öyrənmədir. Bu, müasir dövrdə coğrafiyanın tədrisində geniş istifadə imkanlarına malikdir. İnteraktiv öyrənmədə müəllim “bələdçi” tələbələr isə tədqiqatçı rolunu yerinə yetirirlər. Tələbələr müxtəlif mənbələrdən istifadə etməklə müəllimin verdiyi tapşırıqları yerinə yetirir, onları müqayisə edir, təhlil aparır və sistemləşdirib təsnifatını verir, yeni layihələri hazırlayırlar. 

İnteraktiv öyrənmə prosesində tələbələr müxtəlif fəal təlim metodlarından və texnikalarından istifadə edə bilərlər. Bunun üçün müəllim maddi-texniki bazanı, infrastrukturu və təhsilalanların bilik və bacarıq səviyyələrini, maraq və ehtiyaclarını da nəzərə almalıdır. 

Fəal interaktiv təlim metodunun əsas elementlərindən biri təqdimat üsuludur. Təqdimata hazırlaşan tələbə nəticələri təqdim edərkən onda vaxtdan səmərəli istifadə etmək, öz fikirlərini ifadə etmək, nəticə çıxarmaq kimi bacarıqlar formalaşır. 

Söz assosasiyası üsulu da fəal interaktiv öyrənmə zamanı geniş istifadə edilir. Bu üsuldan istifadə edən müəllim yeni öyrəniləcək anlayışı lövhəyə yazır, tələbələr bu sözdən mövzu ilə əlaqəli yeni anlayışlar çıxararkən yeni fikirlər yaranır və yeni mövzu öyrənilir.

İnteraktiv öyrənmədə İnsert üsulundan istifadə etməklə səmərəli mütaliə və təfəkkürün inkişafı aparılır. Yeni dərsi oxutmazdan əvvəl müəllim tələbələri cütlərə ayırır və müəyyən vaxt verərək müəyyən bir ölkə, məsələn Türkiyə haqqında oxumağı tapşırır. Vaxt bitdikdə müəllim Türkiyə haqqında yadda qalan biliklərini siyahı şəklində yazmağı tapşırır. Siyahını yazıb bitirən tələbələrin hamısı onu oxuyur, digərləri dinləyirlər. Əgər bir tələbənin oxuduğu məlumat digərində varsa və təsdiq edirsə “+”, yoxdursa və ya inkar edirsə “-“ işarəsi qoyulur. Haqqında əlavə məlumat almaq istəyən “?” işarəsi qoyur. Sonra qruplar işarələr qoyulmuş informasiyaları cədvəl şəkilində təsnifatlaşdırıb kateqoriyalara bölürlər.

Modelləşdirmə interaktiv öyrənmə zamanı istifadə edilən çox az metodlardan biri olsa da, əslində tələbələrin yaradıcı təfəkküründə müstəsna əhəmiyyətə malikdir. Modelləşdirmə bir çox hallarda obrazlarla, tələbələrin öz nöqteyi-nəzərləri nəzərə alınmaqla aparılır.

Kublaşdırma üsulundan istifadə etməklə tələbə mövzunu təsvir edir, müqayisə aparır, təhlil edir, sintez edib dəyərləndirir. Bu üsul tələbələrdə məntiqi və tənqidi təfəkkürü inkişaf etdirməklə yanaşı, onlarda mövzuya hərtərəfli baxış, qiymətləndirmə və əməkdaşlıq kimi bacarıqlar formalaşdırır.

Ziqzaq üsulundan adətən irihəcmli mətnlərinlər üzərində vaxtdan səmərəli istifadə etmək üçün istifadə olunur. Bu üsul, tələbələrdə əməkdaşlıq bacarıqları formalaşdırır. Ziqzaq üsulunda tələbələr 1-dən 4-dək sayır, sonra müvafiq saydıqları nömrələrə uyğun ayrılmış masa ətrafında toplanırlar. Qruplar verilmiş mətni hissə-hissə oxuyur, tapşırıqları edir və yenidən öz yerlərinə qayıdırlar.

Beyin həmləsi fəal interaktiv öyrənmədə ən çox istifadə edilən üsullardan biridir. Bu üsul ən çox dərsin ilk mərhələsi olan Motivasiya mərhələsində istifadə edilir. Belə ki, “beyin həmləsi” tələbələrdə yeni mövzunu üzə çıxarmağa, mövzuya maraq oyatmağa həvəs yaradır. Bu üsul tələbələrdə çevik düşünmə, fəallıq kimi bacarıqlar formalaşdırır.

İnteraktiv öyrənmə zamanı istifadə edilən üsullardan biri də BİBÖ (KWKL) üsuludur. BİBÖ - Bilirəm, istəyirəm biləm, öyrəndim sözlərinin baş hərflərini ifadə edir. BİBÖ üsulu dərsin ilk mərhələsində motivasiyada verilir və bütün dərs prosesində tələbələrin maraq və ehtiyaclarına uyğun bilmək istədikləri və öyrənəcəkləri biliklərə yönəldilir.

Coğrafiya təlimində Akvarium, Auksion, Mühazirə, Karusel, Klaster (Şaxələndirmə), Anlayışın çıxarılması, Müzakirə, Söz assosiyasiyaları, Problemli vəziyyət, Venn diaqramı, layihələrin hazırlanması, Anket-sorğu, qərarlar ağacı kimi üsullardan da istifadə edilir. 

Müasir coğrafiya dərslərində ən vacib şərtlərdən biri də dərsdə elektron tədris resurslarından istifadə etməkdir. Elektron tədris resursları dedikdə kompüter, proyektor və elektron lövhələrin köməyi ilə hazırlanıb təqdim edilən resurslar nəzərdə tutulur. 

“Yaxşı təşkil edilmiş öyrənmə mühiti uğur əldə etməyin əsas şərtidir” fikri zaman və məkandan aslı olmayaraq özünü daima doğruldur. Elektron resurslarla təchiz edilmiş cəlbedici, texnoloji alətlərlə zəngin olan dərs mühiti digər resurslarla müqayisədə daha uğurlu və uzun müddət yaddaqalan olur. Elektron resurslar İnformasiya-Kommunikasiya Texnologiyalarının (İKT) vasitəsilə hazırlanır və təqdim edilir. 

Coğrafiyanın tədrisi prosesində onun keyfiyyətinin yüksəldilməsində İKT-nin tətbiq edilməsi özünü bir neçə istiqamətdə göstərir:

• Məzmunun çatdırılması zamanı zəngin, bir-birindən fərqli təqdimetmə imkanlarının olması (multimediya texnologiyaları, virtual laboratoriyalar, interaktiv təqdimatlar);
• Gənc nəslin daim dəyişən, yenilənən ehtiyaclarının qarşılanması (simulyasiya proqramları, tədris yönümlü oyunlar, onlayn testlər);
• Müəllimlərin öz yaradıcılıqlarını nümayiş etdirmə imkanlarının yaranması (müxtəlif layihələrdə iştirak, dünya təhsilinə inteqrasiya);

Peşəkarlıq səviyyəsini yüksəltmiş müəllimlər qazandıqları bacarıqlar sayəsində müxtəlif kompüter proqramlarından istifadəedərək bir-birindən maraqlı, rəngarəng dərs nümunələri hazırlamaqla tələbələri hər gün təkrarlanan şablon dərslərdən xilas edir, onları yeni dərsi həvəslə gözləməyə sövq edir.

İKT-nin tədris prosesində səmərəli tətbiqi təhsil üçün aşağıdakı imkanlar yaradır:

• Hər bir tələbə üçün fərdi yanaşma imkanı;
• Tələbələrin müstəqil fəaliyyətini intensivləşdirir;
• İnternet vasitəsi ilə müxtəlif materiallardan istifadə imkanlarını artırır;
• Tədris prosesinin maraqlı və rəngarəngliyini təmin edən multimediyadan yararlanma imkanı yaradır;
• Sosial şəbəkələrdən və internetin digər alətlərində (elektron ünvan, votçap, mesencer, skayp, sosial şəbələlər və s.) istifadə etməklə öyrənmə üçün daha səmərəli şərait yaranır;
• Tələbələrin elektron olaraq məsafədən təhsil almaları üçün imkan yaranır;
• Tələbələrin elektron qiymətləndirilməsi və nailiyyətlərinin səviyyəsinin izlənilməsi üçün imkanlar yaradır;

Universitetdə dərs aparan müəllimlərin İKT-dən səmərəli faydalanması üçün aşağıdakı tövsiyələri vermək olar:

• Dərslərə hazırlaşarkən və dərs prosesində kompüterdən səmərəli istifadə;
• Müxtəlif proqramlarla işləmə ( Word, Excell,  Power Point, Publisher, Outlook, Teams və s.)
• İnternetdən səmərəli istifadə etmə;
• Elektron poçtun imkanlarından yararlanmaq üçün lazım olan bütün prosedur qaydaları yüksək səviyyədə mənimsəmə;
• Google-un (Quql) və Microsoftun tədris üçün bir çox imkanları mövcuddur. Müəllimin bu alətlərin tədris imkanlarını dərindən araşdırması və istifadə etməsi olduqca faydalı olardı. Müəllim “Bulud yaddaşından” istifadə etməklə öz işlərini rahatlıqla saxlaya və elektron göndərə bilər. Google Drive, Dropbox, Microsoft-un One Drive və bir çox bulud texnologiyasını təqdim edən xidmətləri var ki, bu, müəllimə öz sənədlərini, şəkillərini, videolarını internetdə təhlükəsiz saxlamağa imkan verir. Dərs planlarını, tapşırıq vərəqələrini belə buludlarda saxlamaqla, faylları itirmək təhlükəsindən azad edir, ehtiyac olan anda lazımı faylı internet qovluqlarından kompüterə yükləyib yenidən istifadə edə bilər. Həmçinin belə texnologiyalar sənədləri digər həmkarlarla asanlıqla bölüşmək, qarşılıqlı şəkildə bir -birinə töhfə vermək kimi imkanlar yaradır.
• Müəllim kompüterdə tətbiqi proqramların quraşdırılması, iş prinsipləri və silinməsi ilə əlaqədar bacarıqlara sahib olmağa çalışmalıdır. 

Müasir interaktiv dərslərdə Web 2.0 texnologiyalarının əsas imkanları olduqca böyükdür. Bu cür veb səhifənin yaradılması hər bir istifadəçiyə imkan verir ki, veb səhifədən müstəqil istifadə edərək özü informasiyalar - məqalə, şəkil, audio, video yazılar, qeydlər və s. yerləşdirsin.

Web 2.0-ın yaradılmasında əsas məqsəd istifadəçilərin sayta olan təsirini çoxaltmaq məqsədi ilə axın yaratmaqdır. Bu alət vasitəsi ilə sayt istifadəçi tərəfindən yüklənmiş informasiya hesabına böyüyür. Bunlara misal olaraq Facebook, Youtube, Wikipedia, X misal ola bilər. Web 2.0 alətləri istifadəçilərin öz maraq və ehtiyaclarına uyğun məzmun yaratmaları üçün olduqca əlverişli imkanlar yaradır. Təbii ki, burada müxtəlif sahənin insanları bu imkanlardan müxtəlif məqsədlər üçün istifadə edirlər. Bu baxımdan Web 2.0-ın tədris üçün də böyük imkanları var və bu imkanlardan səmərəli istifadə edilməlidir. Bu imkanlar auditoriyada interaktiv, dinamik təlim mühiti yaratmaqla tələbələrin dərsə marağının yüksəlməsinə öz töhvəsini verəcəkdir. İnteraktiv coğrafiya dərslərində Web 2-nin digər bir üstünlüyü də ondan ibarətdir ki, hazırladığımız oyunlara, interaktiv yarışmalara və viktorinalara tələbələrimizin cəlb edilməsi çox rahat və tez baş tutur. Tez tez istifadə edilən giriş və istifadə qaydaları tələbələrdə vərdişə çevrilir. Bu alətlərlə hazırlanan testlərin sonunda cavablar və toplanmış ballar avtomatik olaraq yerləşdirilir. Müəllim bu alətlərin köməyi ilə tələbənin səhvlərinin sürətlə analiz edilməsini və qiymətləndirilməsini qısa zamanda təmin edir. Web 2 alətləri vasitəsi ilə onlayn testlər, krossvordlar, videoçarxlar hazırlamaq mümkündür.

İnteraktiv öyrənmə oyunlarından biri olan “Kahoot”un imkanlarından istifadə edərək müəllim test, anket və müzakirə formasında çoxvarintlı suallardan ibarət viktorina tapşırıqları yarada bilər. Oyun iştirakçıları noutbuk, stolüstü kompüter, planşet və smartfon telefonlarla oyuna qoşulur, eyni zamanda proyektor vasitəsilə oyun bütün auditoriyanın izləyə biləcəyi şəkildə lövhədə nümayiş etdirilir.

Learningapps.org online olaraq müxtəlif testlərin, krossvordların, pazlların, intellektual oyunların yaradılması üçün hazırlanan alətdir. Müəllimlər bu alətdən istifadə edərək müxtəlif mövzuların tədrisində dərsin məqsədinə uyğun olaraq onlayn test, pazllar, oyunlar hazırlaya bilərlər. Bu tələbələrdə məntiqi, tənqidi və yaradıcı təfəkkürün inkişafında mühüm əhəmiyyət kəsb edərək, dərsin interaktivliyinin də təmin olunmasına xidmət edəcək.

Haqqında danışdığımız Web 2.0 texnologiyaları tədris prosesində müəllimin tətbiq edə biləcəyi alətlərin heç də hamısı deyildir. Bu faktı da nəzərinizə çatdıraq ki, bu alətlərin sayı mövcud olanların yeni-yeni imkanları günü-gündən artmaqda və təkmilləşdirməkdə davam edir. 

Müəllim haqqında məlumat verdiyimiz alətlərlə yanaşı aşağıda qeyd etdiyimiz digərlərinin də imkanlarından dərslərinizdə məqsədyönlü şəkildə faydalana bilər. 

Empressr (www.empressr.com). Çoxsaylı mənbələr, o cümlədən Flickr, Google, Yahoo yaxud PowerPoint prezentasiyalardan media faylları yükləməklə sizə online prezentasiya hazırlama imkanı verən alətdir.

 Glogster (www.edu.glogster.com). Şagirdlərə “glog” yaxud sürətlər, animasiyalar, səs yazıları, video və s. olduğu plakatlar yaratmağa imkan verən web-blakat hazırlama proqramıdır.

ProProfs (www.proprofs.com). Online yoxlama sualları(guis) hazırlamaq üçün ödənişsiz online alətdir. Müəllimlər bu alətdən istifadə edərək istənilən mövzu üzrə düzgün və ya səhv cavabları online olaraq analiz edə bilən suallar hazırlaya bilərlər. 

Wigimapia (www.wigimapia.org). Daim yenilənən interaktiv Web xəritədir. Bu servisin əsas ideyası Yer kürəsinin hər bir obyekti haqqında dolğun informasiya almaqdır. İstifadə üçün qeydiyyatdan keçmək vacibdir. Hər bir obyektə şəkil və eyni zamanda obyektlə bağlı informasiya əlavə etmək imkanı var. 

Popplet (www.popplet.com). Bu servisdə multimedia+səkil+video+qrafik+mətn vəhdət təşkil edir. İş prinsipi və naviqasiya çox rahatdır. Qeydiyyatdan keçirsən və gözəl bir multimedia hazırlayırsan. Müəllim bu multimedia aləti vasitəsilə hər hansı adı məlumatlar nümayiş etdirə bilər. İnformasiyanın ötürülməsində bu alətin rolu əvəzsizdir. Bilirik ki, vizual olaraq qəbul edilən informasiya şagirdlərin yaddaşında daha çox qalır və əyanilik baxımından daha tez qavranılır. 

Slideshare (www.slideshare.net). Hazır təqdimatları yerləşdirmək üçündür. Təqdimatdan başqa eyni zamanda video, sənəd yerləşdirmək mümkündür. Bütün fənlər üzrə müxtəlif mövzuların izahı zamanı informasiyanın ötürülməsi üçün istifadə edilməsi daha effektivdir. 

Mixbook (www.mixbook.com). Online servis Mixbook fotoalbom, gündəlik, təqvim, açıqçalar hazırlamaq üçün istifadə edilir. Naviqasiya və iş prinsipi çox rahatdır. Sadəcə şəkillər yükləyib üzərində redaktə işlər apararaq gözəl fotoalbom hazırlamaq mümkündür. Bu proqram vasitəsi ilə müəllim planlaşdırdığı tədbir üçün açıqçalar hazırlayar və yaxud da keçirtdiyi bilik yarışmasında qələbə qazanan şagirdin şəkilinə xüsusi effekt verməklə çap edərək divar qəzetinə yerləşdirə bilər. 

Photograph Puzzle (www.flash-gear.com). Pazl yaratmaq üçün online proqramdır. Qeydiyyatdan keçməyə ehtiyac yoxdur. Sadəcə şəkil yükləyirsən və pazlın formasını seçirsən. Pazlların yaradılması şagirdlərin diqqətini toplamasını inkişaf etdirməklə bərabər, onlarda verilən məsələni tez və vaxtında həll etmək imkanı və çeviklik bacarığı yaradır. 

ProShow WEB (www.photodex.com). Multimedia slaydşou hazırlamaq üçündür. Pulsuz 15 şəkil və musiqi yükləmək imkanı var. Servisdə yükləmək üçün ilk növbədə qeydiyyatdan keçmək lazımdır.

İstifadə edilmiş ədəbiyyat:

1. G.Samadov. The effect of electronic learning resources on course quality Turkey 2022
2. Ə.M.Abbasov, İ.A.Cavadov və b. “Kurikulum bələdçisi” Elm və Təhsil 2019
3. Z.Veysova “Fəal interaktiv təlim” Bakı 2007
4. Z.Veysova “ Məktəb fəaliiyyətinin təşkili və planlaşdırma” Bakı 2021
5. A.Qəhrəmanov “Ümumu orta təhsil səviyyəsinin yeni fənn kurikulumlarının tətbiqi üzrə təlim kursunun iştirakçıları üçün təlim materialı
6. Kərimova M.İ. Layihə və problem əsaslı dərslərin keçilmə metodikası Təhsildə inkişaf və innovasiyalar üzrə qrant müsabiqəsi
7. A.Hesretov, N.Aslanov, R.Esedov Tedris prosesinde interaktiv texnologiyalardan və elektron mezmundan istifade İTE  Bakı 2018
8. (www.empressr.com
9. www.edu.glogster.com
10. (www.proprofs.com
11. www.wigimapia.org
12. www.popplet.com
13. (www.slideshare.net
14. www.mixbook.com
15. www.flash-gear.com
16. www.photodex.com