Şagirdlərin qərar qəbuletmə prosesinə cəlbi təhsil nəticələrini yaxşılaşdırır

UNESCO tərəfindən 2024-2025-ci il üzrə Qlobal Təhsil Monitorinqi Hesabatı yayımlanıb. 

"Azərbaycan müəllimi" xəbər verir ki, Təhsil İnstitutunun Beynəlxalq Təhsil İcmalı bülleteninin dekabr sayında hesabatdan çıxarışlara yer verilib.

Hesabata əsasən, effektiv təhsil liderləri yalnız idarəçilər deyil, həm də transformativ dəyişiklik agentləri kimi çıxış edir. Bu liderlər təhsil sistemlərində strateji baxış formalaşdırır, əməkdaşlığı təşviq edir və sistemli təkmilləşdirmələri həyata keçirməyə şərait yaradır. Hesabatda bütün səviyyələrdə əhəmiyyət kəsb edən dörd əsas liderlik ölçüsü müəyyən edilib:

1. Gözləntilərin qurulması
   • Şagird nailiyyətlərinə fokuslanan ortaq vizyon, missiya və məqsədlərin yaradılması və onların effektiv kommunikasiyasını təmin etmək.
   • İşçi qrupları və şagirdlər üçün yüksək performans standartlarının müəyyən edilməsi və nümunəvi davranışların sərgilənməsi.
   • Mövcud məlumatlara əsaslanan qərarların qəbulu.
2. Öyrənməyə diqqət yetirmək
   • Tədris təcrübəsinə nəzarət edilməsi və inkişaf etdirilməsi.
   • Resursların kurikulum məqsədlərinə uyğun şəkildə yönləndirilməsi və işçilərin diqqətini yayındıran məsələlərdən qorunması.
   • Şagird irəliləyişlərini izləyərək tədris strategiyalarının optimallaşdırıl-ması.
3. Əməkdaşlığı təşviq etmək
   • Müsbət məktəb mədəniyyəti və təhlükəsiz mühitin yaradılması.
   • Müəllimlər arasında komanda işinin təşviqi və valideynlərlə, icmalarla qarşılıqlı əlaqələrin gücləndirilməsi.
   • Resursların strateji şəkildə idarə edilməsi və risklərin azaldılması.
4. İnsanların inkişafını dəstəkləmək
   • Müəllimlərin peşəkar inkişafını və mentorluğu dəstəkləmək.
   • Müəllim performansını qiymətləndirmək, mükafatlandırmaq və konfliktləri effektiv idarə etmək.
   • Lider olaraq etimad qazanmaq və hər zaman əlçatan olmaq.

Dayanıqlı İnkişaf Məqsədləri (SDG)4 Qiymətləndirmə Kartı və Milli Hədəflər

Hesabatda SDG4 Qiymətləndirmə Kartının ölkələrin 2025 və 2030-cu illər üçün milli hədəflər, meyarlar üzrə irəliləyişlərini illik əsasda nəzərdən keçirdiyi qeyd edilir. İndiyədək ölkələrin 77%-i ən azı bir hədəf dəyəri müəyyən edib. Karib Dənizi İcması və Avropa İttifaqına üzv ölkələrin daha 7%-i isə regional səviyyədə meyarlar müəyyənləşdirmək öhdəliyi götürüb. Ümumilikdə, ölkələrin 2025 və 2030-cu illər üzrə mümkün hədəf dəyərlərinin 54%-ni müəyyən etməsi qənaətbəxş nəticə kimi qiymətləndirilir.

Bu nəticə yüksək gəlirli ölkələrin bir çox göstərici üzrə artıq yüksək dəyərlərə (100%-ə yaxın) malik olması ilə izah edilir. Belə ki, bu ölkələr üçün yeni hədəflər müəyyən etməyə ehtiyac azalıb.

Ən yüksək və ən aşağı iştirak nisbətləri

• Ən çox meyar təqdim edilmiş göstəricilər:
  • Erkən uşaqlıq təhsili iştirak nisbəti (72%).
  • Yuxarı orta təhsil tamamlama nisbəti (70%).
• Ən az meyar təqdim edilmiş göstəricilər:
  • Yuxarı orta təhsil tamamlama göstəricisi üzrə gender fərqi (36%).
  • Məktəb internet bağlantısı üzrə yeni göstərici (33%). Bu göstərici Təhsilin Transformasiyası Sammitindən sonra əlavə edilib.

SDG4 üzrə irəliləyişlər

2024-cü il üçün hazırlanan SDG4 Qiymətləndirmə Kartı 2025 və 2030-cu illərə qədər səkkiz əsas SDG4 göstəricisi üzrə irəliləyişi qiymətləndirib. Bu göstəricilər üzrə ölkələrin 84%-i milli hədəflər müəyyən edib. Bundan əlavə Təhsilin Transformasiyası Sammitində qəbul edilən qərar əsasında internet bağlantısı göstəricisi də SDG4 göstəricilərinə əlavə edilib. Bu da rəqəmsal infrastrukturun təhsil sistemlərində əhəmiyyətini artırır.

2025-ci ildə SDG Qlobal göstəricilərinin icmalı

2025-ci ildə SDG qlobal göstəricilərinin əhatə dairəsinə yönəlmiş hərtərəfli icmalı həyata keçiriləcək. Belə ki, əhatə dairəsi 40%-dən aşağı olan göstəricilər yeniləri ilə əvəzlənəcəkdir. Ən riskli göstəricilərdən biri funksional savadlılıq və riyazi bacarıqların göstəricisi (4.6.1) hesab edilir ki, bunun da gənclər və böyüklər üçün ümumi savadlılıq göstəricisi ilə əvəzlənməsi planlaşdırılır.

Liderliyin təhsildə əhəmiyyəti 

Hesabatda qeyd olunur ki, məktəb direktorları təhsil sistemlərində mühüm rol oynayır və şagird nəticələrinə təsir baxımından müəllimlərdən sonra ikinci ən önəmli faktordur. ABŞ-də aparılan araşdırmalara görə, rəhbərlik müdaxilələri təhsil nəticələrindəki fərqlərin 27%-ə qədərini təşkil edir. Lakin orta gəlirli ölkələrdə məktəb direktorları ciddi problemlərlə üzləşir. Onların vaxtının 68%-i gündəlik inzibati işlərə sərf olunur ki, bu da, strateji planlaşdırma və vizyona fokuslanmaq üçün məhdud imkan yaradır. Gender bərabərsizliyi isə məktəb rəhbərliyində başqa bir əhəmiyyətli problemdir; müəllimlərin əksəriyyəti qadın olsa da, onlar direktor kimi kifayət qədər təmsil olunmurlar. Bununla belə, Frankofon Afrikada qadın direktorların şagirdlərin nəticələrinə, xüsusilə də savadlılıq və riyaziyyat sahəsində, kişi həmkarları ilə müqayisədə daha müsbət təsir göstərdiyi vurğulanır.

Sistemli liderlik və regional təcrübələr

Sistemli liderlik siyasətlərin dizaynı ilə icrası arasında körpü rolunu oynayır və əhəmiyyətli təhsil islahatlarının həyata keçirilməsində mühüm rola malikdir. Meksikanın Puebla şəhərində sistem liderlərinin əlaqəli səyləri tədris nəticələrində uğurlu irəliləyişlərə nail olmaqda mühüm nümunə kimi qeyd olunur. 

Avstraliya və Kanadada mərkəzləşdirilməmiş idarəetmə modelləri yerli təhsil rəsmilərinə müxtəlif ehtiyaclara uyğun həllər tətbiq etmək üçün geniş səlahiyyət verir. Bunun əksinə olaraq isə Yəməndə davam edən münaqişə liderliyi pozur, regional fərqlər yaradır və milyonlarla insanın təhsilə çıxışını məhdudlaşdırır.

Siyasi liderlik və təhsildə gender bərabərsizliyi

Siyasi liderlik təhsil sistemlərinə əhəmiyyətli təsir göstərir, lakin ciddi çətinliklərlə üzləşir. Belə ki, təhsil nazirlərinin qısa səlahiyyət müddəti (orta hesabla iki il) və yalnız 23%-nin müəllimlik təcrübəsinə malik olması uzunmüddətli islahatların həyata keçirilməsini çətinləşdirir. Buna baxmayaraq, qadın siyasi liderlərin təhsil xərclərini artırmaq və prioritetləşdirməkdəki rolu vurğulanır. Norveç və İsveçdə qadın liderlər inklüziv siyasətlərin inkişafına töhfə verir, lakin regional münaqişələr bu cür səyləri təhlükə altına qoyur.

Paylaşılan liderlik və əməkdaşlıq yanaşmaları

Paylaşılan liderlik müəllimlərin, valideynlərin və şagirdlərin qərar qəbuletmə proseslərinə cəlb edilməsini gücləndirir və təhsil nəticələrini yaxşılaşdırır. Taylandın Bambuk Məktəbində şagirdlərin qərar qəbuletmə proseslərinə cəlb edilməsi, Çilidə kurikulum islahatlarını irəli aparan yerli şagird hərəkatları və Finlandiyada inklüziv qərar qəbul etmə ənənəsi effektiv əməkdaşlıq modellərinin uğurlu nümunələridir.

Cari hesabatda, qlobal səviyyədə 251 milyon uşağın, yeniyetmə və gəncin təhsildən kənarda olduğu bildirilir. Bu rəqəm 2015-ci ildən bəri cəmi 1% azalma ilə müşayiət olunur ki, bu da təhsil sahəsində irəliləyişlərin hələ də yavaş tempdə getdiyini göstərir. İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə uşaqların 75%-nin 10 yaşına qədər sadə mətni oxuya bilməməsi isə təhsil sahəsindəki ciddi çatışmazlıqlara işarə edir. Məktəbdən kənarda qalma göstəriciləri gəlir səviyyəsinə görə əhəmiyyətli fərqlər nümayiş etdirir: aşağı gəlirli ölkələrdə bu göstərici 33%, aşağı-orta gəlirli ölkələrdə 19%, yuxarı-orta gəlirli ölkələrdə 8%, yüksək gəlirli ölkələrdə isə cəmi 3%-dir. 

Həmçinin məktəbdən kənarda qalma ilə müqayisədə təhsili tamamlama göstəricilərində daha sürətli irəliləyiş müşahidə olunduğu da hesabatda öz əksini tapır. 2015–2023-cü illər arasında qlobal ibtidai təhsil tamamlama nisbəti 85%-dən 88%-ə, aşağı orta təhsil 74%-dən 79%-ə, yuxarı orta təhsil isə 53%-dən 59%-ə yüksəlmişdir. Saxaraaltı Afrikada yaş həddi ilə uyğun olmayan şagirdlərin yüksək faizi diqqət çəkir. Belə ki, ibtidai məktəbdə şagirdlərin 26%-i, aşağı orta təhsildə isə 35%-i yaş həddi ilə qeyri-uyğundur. Təhsilin vaxtında tamamlanması göstəriciləri isə daha problemlidir: yalnız 67% şagird təhsili vaxtında tamamlayır. Lakin gecikmiş tamamlama halları nəzərə alındıqda bu göstərici 78%-ə yüksəlir. 

Həmçinin hesabatda münaqişələrin təhsil iştirakını əhəmiyyətli dərəcədə pozması da vurğulanır. Beş əsas böhran üzrə aparılmış tədqiqatlar məktəbdən kənarda qalanların sayının ən azı 5,5 milyon nəfər daha az ola biləcəyini göstərir. Baxmayaraq ki, hər iki ölkə eyni səviyyədən başlayıb. Lakin Toqoda ibtidai təhsil tamamlama nisbəti Yəmənlə müqayisədə dörd dəfə daha sürətlə artıb. Qlobal səviyyədə ibtidai təhsilin sonunda yalnız 58% şagird oxu, 44% isə riyaziyyat üzrə minimal bacarıqlara malikdir. PISA tərəfindən aparılmış təhlillər 2012–2022-ci illər arasında aşağı orta təhsil səviyyəsində oxu bacarıqlarının 12%, riyaziyyat bacarıqlarının isə 6% azaldığını göstərir.

Son on ildə, xüsusilə Afrikada 3 yaşdan kiçik uşaqlar üçün erkən uşaqlıq təhsili (ECE) iştirak səviyyəsində müsbət irəliləyişlər qeydə alınsa da hələ də 3-5 yaşlı uşaqlar arasında qeydiyyatda durğunluq mövcuddur. Rəsmi ibtidai təhsilə başlama yaşından bir il əvvəl qeydiyyat göstəricisi təxminən 75%-də sabit qalıb. Şimali Afrika, Qərbi Asiya və Saxaraaltı Afrika kimi inkişafdan geri qalmış regionlarda yalnız qismən irəliləyişlər müşahidə edilib.

Bir çox uşaq rəsmi yaşdan əvvəl ibtidai təhsilə başladığı faktı da hesabatda qeyd olunur. Məsələn, Burundidə ibtidai təhsilə başlama yaşı 7 olsa da, 6 yaşlı uşaqların 90%-i məktəbəqədər proqramlar əvəzinə birbaşa ibtidai məktəbdə təhsil alır. Bu vəziyyəti nəzərə alaraq, belə uşaqların məktəbəqədər təhsil göstəricilərindən çıxarılması qlobal qeydiyyat səviyyəsini təxminən 20% azalda bilər.

Qlobal səviyyədə böyüklərin yalnız 3%-i rəsmi, qeyri-rəsmi təhsil və təlimdə iştirak edir. 106 ölkədən yalnız 15-də bu göstərici 10%-dən çoxdur ki, həmin ölkələr isə əsasən yüksək gəlirli ölkələrdir. 2015-ci ildən bəri böyüklərin təhsildə iştirak göstəriciləri 0,5 % azalıb. Bu azalmanın bir hissəsi COVID-19 pandemiyasının təsiri ilə əlaqələndirilir. Bununla yanaşı, gender fərqlilikləri də mövcuddur: yüksək gəlirli ölkələrdə hər 100 qadına 73 kişi iştirak etdiyi halda, aşağı gəlirli ölkələrdə hər 100 kişiyə yalnız 50 qadın iştirak edir. Bu rəqəmlər gender balansını təmin etmək üçün əlavə tədbirlərin vacibliyini göstərir.

2010–2023-cü illər arasında peşə təhsili (TVET) proqramlarına qeydiyyat nisbətən artıb. Bununla belə, gender bərabərsizliyi hələ də qalmaqdadır. Belə ki, kişilər TVET proqramlarında üstünlük təşkil edir. Bu vəziyyət ali təhsil sistemlərindəki gender göstəriciləri ilə uyğunsuzluq nümayiş etdirir. Çünki qadınlar ali təhsil müəssisələrində kişiləri əhəmiyyətli dərəcədə üstələyir. Qlobal səviyyədə ali təhsil üzrə ümumi qeydiyyat nisbəti 2010-cu ildəki 30%-dən 2023-cü ildə 43%-ə yüksəlib. Ən sürətli artım Latın Amerikası, Karib hövzəsi, Şərqi və Cənub-Şərqi Asiyada qeydə alınıb.

İKT bacarıqları üzrə dünya miqyasında əhəmiyyətli fərqlərin mövcudluğu hesabatda qeyd olunur. Yüksək gəlirli ölkələrdə böyüklərin 80%-i əlavə ilə e-poçt göndərə bilirsə, orta gəlirli ölkələrdə bu göstərici yalnız 32%-dir. Kompüter proqramlaşdırma bacarıqlarında isə yüksək gəlirli ölkələrdə böyüklərin 7%-i, orta gəlirli ölkələrdə isə yalnız 2%-i bir proqram yaza bilir. Həmçinin yeni rəqəmsal bacarıqlar sahəsində də ciddi fərqlər mövcuddur. Belə ki, yüksək gəlirli ölkələrdə böyüklərin 45%-i cihazlarda təhlükəsizlik tədbirləri qura bilirsə, orta gəlirli ölkələrdə bu göstərici yalnız 7%-dir. Onlayn məlumatların etibarlılığını yoxlama bacarığında isə uyğun olaraq 23% və 10% fərqi müşahidə olunur.

Vurğulanır ki, bu sahədə gender bərabərsizliyi hələ də qalmaqdadır. Qlobal səviyyədə hər 100 kişiyə qarşı yalnız 84 qadın cədvəl formulaları ilə işləməyi, 83 qadın isə onlayn məlumatların etibarlılığını yoxlamağı bacarır. Bu fərqlər rəqəmsal təhsilə və resurslara çıxışdakı struktur bərabərsizliklərinin olduğunu əks etdirir.

Qlobal səviyyədə məktəbdən kənarda qalma göstəricilərində gender bərabərliyi təmin edilmiş olsa da regional fərqliliklər mövcuddur. Şərqi və Cənub-Şərqi Asiya, Avropa, Şimali Amerika, Latın Amerikası və Karib hövzəsində məktəbdən kənarda qalan oğlanların sayı qızlardan daha çoxdur. Latın Amerikası və Karib hövzəsində hər 100 qız üçün məktəbdən kənarda qalan oğlanların sayı 2015-ci ildə 107-dən 2023-cü ildə 113-ə yüksəlib. Bunu əksinə, Şimali Afrika, Qərbi Asiya, Okeaniya və Saxaraaltı Afrikada isə məktəbdən kənarda qalan qızların sayı daha çoxdur. Lakin 2015-ci ildən bəri bu fərqlər əhəmiyyətli dərəcədə azalıb.

Dünya üzrə savadlılıq səviyyəsi artmaqda davam edir. Gənc nəsillər yaşlı nəsillərə nisbətən daha yüksək savadlılıq göstəricilərinə malikdir. Məsələn, Mozambikdə böyüklər arasında savadlılıq səviyyəsi 56%, yaşlı əhali arasında isə bu göstərici 29%-dir. Gender, gəlir və məkan fərqlilikləri zamanla azalır. Nepalda yaşlı qadınların savadlılıq səviyyəsi hər 100 kişiyə 24 qadın təşkil edir. Lakin 15-24 yaşlılar arasında gender bərabərliyi təmin edilmişdir. Bununla belə hesabatda qeyd olunur ki, hətta yüksək savadlılıq göstəricilərinə malik ölkələrdə də bərabərsizliklər davam etməkdədir. Məsələn, Peruda böyüklərin 95%-i savadlıdır, lakin kənd qadınlarının yalnız 78%-i bu səviyyəyə çatıb.

UNESCO və Qlobal Təhsil Monitorinqi Hesabatı qrupu, iqlim dəyişikliyi təhsili sahəsindəki irəliləyişləri izləmək məqsədilə 76 ölkədən 1500 tədris proqramını təhlil edib. Bu təhlil nəticəsində 3 əsas mövzu - ətraf mühit və dayanıqlılıq, iqlim dəyişikliyi və biomüxtəliflik - üzrə 35 əsas açar söz müəyyən edilib. Araşdırmalar göstərir ki, sinif səviyyəsi artdıqca tədris proqramlarında “yaşıl” mövzuların əhatə dairəsi artır. Məsələn, 3-cü sinif sosial elmlər proqramlarında “yaşıl” mövzuların olmaması 34% təşkil etdiyi halda, bu göstərici 6-cı sinifdə 21%-ə, 9-cu sinifdə isə 16%-ə enib.

Bundan əlavə, “yaşıl” mövzularla bağlı istinadların daha çox tədris proqramlarında əks edildiyi, milli kurikulum çərçivələrində isə bu mövzulara daha az yer ayrıldığı aşkar edilib. İstinad sıxlığının yuxarı siniflərdə və təbiət elmlərində sosial elmlərə nisbətən daha çox olduğu müəyyən edilib. Məsələn, 6-cı sinifdə Boliviya, Mavriki və Koreya Respublikası, doqquzuncu sinifdə isə Marşall Adaları, Mavriki və İsveçrə öz tədris proqramlarında “yaşıl” məzmun istinadlarının ən yüksək sıxlığına malik olub.

Məktəb qidalanma proqramları şagirdlərin rifahı və təhsil nailiyyətləri üçün mühüm əhəmiyyət daşıyır. 2022-ci ildə dünya üzrə 418 milyon uşaq məktəb yeməyi almışdır. Təklif edilən tematik göstəricilər bu proqramların effektivliyinin artırılması və daha dəqiq monitorinqinə imkan yaradaraq, onların genişləndirilməsinə şərait yarada bilər.

Beynəlxalq tələbə təqaüdləri və təhsilə ayrılan rəsmi inkişaf yardımı (ODA) 2022-ci ildə 4,6 milyard dollara çatıb ki, bu, 2015-ci ildən bəri 31%-lik artımı əks etdirir. 2022-ci ildəki xərclər hələ də 2019-cu il səviyyəsindən aşağıdır. Fransa və Almaniya bu sahədə ən böyük donorlar olaraq qalır. Rumıniya, Qətər, Səudiyyə Ərəbistanı və Türkiyə kimi yeni donorlar da təqaüdlərə dəstəklərini artıraraq, ümumi təqaüd yardımlarının 9%-ni təmin edib.

UNESCO-nun 2024/2025 Qlobal Təhsil Monitorinqi Hesabatı qlobal təhsil sistemlərində irəliləyişləri və mövcud problemləri ortaya qoyur. Təhsildə qeyri-bərabərlik, maliyyə çatışmazlığı və liderlik boşluqları Dayanıqlı İnkişaf Məqsədi 4-ə (SDG 4) çatmaq üçün əsas maneələrdir. Hesabat göstərir ki, strateji liderlik, resursların balanslı bölgüsü və inklüziv yanaşmalar təhsil sistemlərinin inkişafını sürətləndirə bilər. Təhsildə innovasiyaların tətbiqi və əməkdaşlıq yolu ilə bərabər və dayanıqlı bir gələcək təmin edilə bilər.

Mənbə: UNESCO. 2024. Global Education Monitoring Report 2024/5: Leadership in education – Lead for learning. Paris, UNESCO.