Süni intellekt dünyasında uşaqların hüquqlarını necə qorumaq olar? – Beynəlxalq təcrübə

Süni intellekt dünyasında uşaqların hüquqlarını necə qorumaq olar? – Beynəlxalq təcrübə

Süni intellektin əmək sahəsinə təsiri haqqında çox danışılsa da, onun uşaqların inkişafına necə təsir edə biləcəyi barədə məlumatlar kifayət deyil.

“Azərbaycan müəllimi” Dünya İqtisadi Forumuna istinadən bildirir ki, uşaqlar bir neçə on ildən sonra süni intellektlə sıx əlaqəli bir reallıqda yaşayacaq, burada real olanlar süni intellektdən fərqlənməyəcəklər.

Siyasətçilərdən tutmuş müəllimlərə qədər hər kəs süni intellektin inkişafının müsbət və sağlam istiqamətdə idarə olunmasında fəal rol oynamalıdır.

Generativ süni intellektin (AI) artması, bildiyimiz kimi, mövcud iş yerlərinin sonu ilə bağlı coşqun proqnozlara səbəb olub. Eyni zamanda, bu texnologiyadan istifadənin etik problemləri, eləcə də işçilərə psixoloji təsiri ilə bağlı narahatlıq yaradıb. 

Əsas diqqət biznesə və işçilərə yönəldilsə də, AI-nin uşaqların inkişafına təsiri ilə bağlı müzakirələr kifayət qədər azdır. 

Bunun nə qədər ciddi bir problem ola biləcəyini Kaliforniya İrvin Universitetinin son araşdırmasından görmək olar. Hesabat 3-6  yaşlı uşaqların artıq intellektual cihazların düşüncə və hisslərə malik olduğuna inandıqlarını müəyyən edib. 

Beş nəsildən sonra süni intellekt tərəfindən yaradılan təcrübələrin gündəlik həyatla mükəmməl qarışdığı və uşaqların süni intellektlə daha sıx naviqasiya edəcəyi bir dünyada real və süni olanlar arasında sərhədlər, demək olar ki, itəcək. 

AI: Qaranlıq tərəflə parlaq gələcək?

Bu gün AI uşaqlar və onların rifahı üçün böyük perspektivlər açır, tibb və səhiyyə sahəsindəki nailiyyətlərdən tutmuş ən yaxşı təlim nəticələrinə qədər üstünlüklər təklif edir. İnsanlara təbii fəlakətləri və ya antropogen böhranları daha dəqiq proqnozlaşdırmağa kömək edərək, daha çox uşağın yetkinlik yaşına çatmasına və daha təhlükəsiz bir həyat sürməsinə kömək edə bilər.

Üstünlüklərinə baxmayaraq süni intellekt həm də uşaqlar və bütövlükdə bəşəriyyətin gələcəyi üçün ciddi risklər daşıyır. Başlanğıc mərhələdə süni intellekt yalnız öz fəaliyyəti üçün çoxlu su, elektrik enerjisi və kritik minerallar istehlak etmir, həm də təhlükəli tullantılar istehsal edir  və onun ətraf mühitə həqiqi təsiri haqqında hələ çox şey öyrənmək lazımdır.

Bundan əlavə, inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələrdə şəhər və kənd icmaları arasında rəqəmsal boşluq artıq göz qabağındadır. Süni intellektin geniş tətbiqi səbəbindən baş verəcək artan rəqəmsal bərabərsizliyə necə hazırlaşırıq?

ABŞ-də fəaliyyət göstərən Təhlükəsiz Rəqəmsal Uşaqlıq Koalisiyasının "Uşaqları xilas edin" (Save the Children) təşəbbüsü bu məsələni həll etməyə yönəlib. Bu qlobal təşəbbüsün məqsədi rəqəmsal inklüzivliyi inkişaf etdirmək, uşaqların texnologiyalara bərabər çıxış hüququnu qorumaq və onların rəqəmsal vətəndaşlar kimi inkişafları üçün zəruri olan bacarıqları təşviq etməkdir.

Forum qeyd edir ki, avtoritar rejimlər və qruplar tərəfindən insanların azadlıqlarının boğulması, senzuranın və təbliğatın artırılması kimi repressiv məqsədlər üçün süni intellektdən istifadə edilməsinin ağır riskləri unudulmamalıdır. Süni intellekt artıq asanlıqla manipulyativ məlumatları gücləndirə, saxta məzmun yarada bilər ki, bu mühitlərdə manipulyasiyaya və ya sui-istifadəyə ən çox həssas olanlar uşaqlardır. Bu faktor onların inkişafına və rifahına uzunmüddətli mənfi təsir göstərir.

Bütün bu risklər kəskin şəkildə artır, çünki biz məktəbdən universitetə qədər tənqidi düşüncə bacarıqlarının formalaşmasına kifayət qədər sərmayə qoymamışıq və süni intellektin necə tənzimlənəcəyi və bunun vacibliyi fikri ilə hələ də razılaşa bilmirik. Buna görə də tənzimləmə ilə bağlı müzakirələr fonunda qəbul olunacaq qərarlar sürətlə dəyişən AI reallığından geri qalacaq.

Bu bizim qarşımızda sual qoyur: İrəliyə gedən yol nədir? Cavab, bu sahədə fəaliyyətdir. 

Süni intellektin hakim olduğu dünyada uşaqların hüquqlarını necə qorumaq olar?

Dünya İqtisadi Forumunun materialına əsasən, süni intellekt haqqında müzakirələr davam etdiyindən onun istifadəsini və inkişafını müsbət və sağlam şəkildə idarə etmək üçün siyasətçilərdən tutmuş müəllimlərə qədər hamımızın aktiv rolu var. Nəhayət, bu, gələcək nəsillərin yaxşı hazırlıqlı olmasını təmin etmək üçün strateji investisiyadır.

Forum süni intellektin getdikcə daha vacib rol oynayacağı bir dünyada uşaqların hüquqlarını qorumaq üçün edə biləcəyimiz üç tədbiri təqdim edir:

- Erkən təhsildə tənqidi düşüncə bacarıqlarının inkişafı üçün maliyyəni artırmaq.Tənqidi düşüncə ədalətli cəmiyyət üçün lazımdır. AI-nin inkişafı insan, məzmunlu tənqidi düşüncə hesabına baş verməməlidir. Bu, azadlığın qorunması və bugünkü uşaqların nə vaxtsa formalaşdıracağı cəmiyyətlərdə qərəzliliyin minimuma endirilməsi üçün əsas əhəmiyyət kəsb edir.

- Süni intellektin bacarıqların inkişaf etdirilməsinə mane olmaması üçün təhsil şuraları, məktəb sistemləri və müəllimlərlə əlaqə saxlanılmalıdır. Valideynlərin xüsusilə uşaqların özgüvənli və tolerant olmaq hüququnu qorumaq üçün qaçınılmaz vəzifəsi var. "Uşaqları xilas edin"  təşkilatının bütün dünyada erkən təhsil sahəsində çoxillik təcrübəsi dəfələrlə sübut edib ki, erkən müdaxilə uşaqlara həm öyrənən kimi, həm də həyatda inkişaf etmək üçün təməl yaratmaqda açardır. AI fərqli deyil; ona görə də uşaqlara ondan istifadə edərkən təhlükəsiz olmağı öyrətmək çox vacibdir.

- AI-nin transformasiyasını əhatə etmək üçün investisiyalara ehtiyac var. Müəssisələrdən və məktəblərdən tutmuş akademiyaya və qeyri-kommersiya sektoruna qədər təşkilatlar süni intellekt dünyasına hazırlaşmaq və uyğunlaşmaq üçün vaxt və resurslar ayırmalıdırlar. Bu strateji investisiyalar yeni texnologiyanın gücündən istifadə etməyə və onun mənfi cəhətlərini minimuma endirməyə hazır olduğumuzu təmin etmək üçün çox vacibdir. “Uşaqları xilas edin” təşkilatı süni intellekt təşəbbüslərinə nəzarət etmək və onlara rəhbərlik etmək üçün AI Rəhbər Komitəsi yaradıb. Söhbət təkcə bu gün uyğunlaşmaq üçün nə edə biləcəyimizdən deyil, həm də texnologiyanın inkişafı davam etdikcə onun uşaqlara müsbət təsirini artırmaq üçün süni intellektdən necə istifadə olunacağından gedir.

Süni intellektə yanaşmalar dəyişməkdə davam etsə də, bu mövzunun hər hansı bir müzakirəsində uşaqlar və onların maraqları nəzərə alınmalıdır. 

Bəşəriyyətə zərər vermədən AI-ni necə inkişaf etdirmək üçün dəqiq bir yolumuz yoxdur. Bu, tarixdəki hər hansı yeni bir texnologiyaya xas olan hal olub. Süni intellektə uşaq mərkəzli baxışı qəbul etmək bizə riskləri minimuma endirməyə və süni intellektin potensialını yaxşılığa doğru genişləndirməyə kömək edə bilər.

https://www.weforum.org/stories/2025/02/children-discussions-about-ai/