Azərbaycan müəllim heyətinin qocalmasına qarşı daha effektiv həll tapıb – Andreas Şleyxer

“Bir çox OECD ölkələrində müəllim heyətinin qocalması artan narahatlıq doğurur. Təhsil işçilərinin əhəmiyyətli bir hissəsi pensiya yaşına yaxınlaşır və bu da kadr çatışmazlığı riski yaradır”.

“Azərbaycan müəllimi” xəbər verir ki, bu barədə İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının (OECD) Təhsil və bacarıqlar departamentinin direktoru Andreas Şleyxer “Müəllim heyətinin qocalması: OECD ölkələrində artan narahatlıq” adlı növbəti məqaləsində qeyd edir. 

Onun sözlərinə görə, Tədris və Öyrənmə üzrə Beynəlxalq Sorğunun (TALIS) məlumatlarına görə, Latviya, Litva və Portuqaliya kimi ölkələrdə orta məktəblərin aşağı sinif müəllimlərinin orta yaşı 50-dən yuxarıdır. Müqayisə üçün, OECD üzrə orta yaş 45-dir. Bu demoqrafik meyil həmin təhsil sistemlərinə daha gənc müəllimləri işə cəlb etmək və onların tədris keyfiyyətini qorumaq üçün kifayət qədər dəstək almalarını təmin etmək istiqamətində təzyiq göstərir. Lakin bəzi ölkələrdə gənc müəllimlərin çox sayda peşədən ayrılması problemi də mövcuddur. Bu vəziyyətdə gənc müəllimlərin peşədə qalmasını təmin etmək üçün nə etmək olar?

Azərbaycan, İtaliya, İspaniya və İsveç kimi bəzi ölkələr daha effektiv siyasət həlləri tapıblar

Andreas Şleyxer qeyd edir ki, TALIS məlumatları göstərir ki, Azərbaycan, İtaliya, İspaniya və İsveç kimi bəzi ölkələr digərlərindən daha effektiv siyasət həlləri tapıblar. Bu ölkələrdə (müəllimlərin orta yaşı azı 45 olan) 30 yaşdan aşağı müəllimlərin 10%-dən azı növbəti beş ildə peşəni tərk etməyi planlaşdırır. Bu göstərici OECD orta göstəricisinin yarısı qədərdir və Latviyada (53%), Litvada (50%) və Estoniyada (49%) bu niyyətdə olan müəllimlərin payından dörd dəfə azdır.

Sehirli resept yoxdur

A.Şleyxer qeyd edir ki, bütün ölkələr üçün eyni nəticə verən “sehrli resept” yoxdur, lakin ölkələr bir-birindən ilham ala bilərlər. Məsələn, orta müəllim yaşı 48 olan İtaliyada siyasətçilər gənc müəllimləri məktəb sistemində saxlamaq istiqamətində addımlar atıblar. İslahatlar iş sabitliyini artırmaq məqsədilə daha aydın karyera inkişafı imkanları, əməkhaqqına onların bacarıq və nailiyyətlərinə əsaslanan əlavələr etməyə yönəlib. İcbari peşəkar inkişaf proqramları da yeni müəllimlərin inam və bacarıqlarını erkən mərhələdə formalaşdırmağa kömək edib. İtaliya, orta məktəblərin aşağı siniflərində müəllimlərin orta yaşının azaldığı azsaylı ölkələrdən biridir.

Orta müəllim yaşı 46 olan İslandiyada da siyasətçilər xüsusilə kənd və ucqar ərazilərdə yaxınlaşan müəllim çatışmazlığını vaxtında müəyyən ediblər. Bu ölkədə müəllim hazırlığı proqramlarına qəbul  bir neçə il əvvəl azalıb, 2019-cu ildə cəmi 165 yeni müəllim məzun olmuşdu. Problemi həll etmək üçün beşillik təşəbbüs çərçivəsində müəllim hazırlığı magistr proqramı ilə sadələşdirildi, işə qəbul qaydaları yüngülləşdirildi və tələbə-müəllimlər üçün ödənişli təcrübə və məzuniyyət qrantları kimi maliyyə dəstəyi artırıldı. Bunun nəticəsində 2022-ci ildə müəllim məzunlarının sayı əvvəlki beş ilin orta göstəricisi ilə müqayisədə 160% artaraq 454 nəfərə çatdı.

Bu təşəbbüslər göstərir ki, hədəfli tədbirlər real nəticə verə bilər. Əksinə, Baltik ölkələri effektiv həll tapmaqda çətinlik çəkirlər. Onlar həm yaşlanan müəllim heyəti, həm də peşəni tərk etməyi planlaşdıran çoxsaylı gənc müəllimlərlə üzləşirlər. Aşağı maaş və məhdud dəstək bu vəziyyəti daha da ağırlaşdırır. Həmçinin, bu üç Baltik ölkəsi dünyada kişi müəllimlərin ən az paya sahib olduğu regiondur.

Problemin bir hissəsi müəllimlərin cəmiyyətdə kifayət qədər dəyər görməməsi ilə də bağlı ola bilər. Estoniyada, Latviyada və Litvada aşağı orta məktəb müəllimlərinin yalnız təxminən 20%-i hesab edir ki, müəllimlik peşəsi cəmiyyət tərəfindən qiymətləndirilir. TALIS məlumatlarına əsasən, özünü dəyərsiz hiss edən müəllimlər işdən ayrılmağı daha çox düşünürlər. Bundan əlavə, gənc nəsillər artıq bir ömür boyu eyni peşədə qalmağa daha az meyillidirlər. Bu, qismən rəqəmsallaşmanın təsiri ilə bağlıdır, o, insanlara daha çevik karyera seçimləri, o cümlədən məsafədən və ya frilanser kimi işləmək imkanları yaradır. Bu meyil bütün peşələrə, o cümlədən müəllimliyə də təsir edir.

Kadr dövriyyəsi yeni ideyalar gətirə bilər

A.Şleyxerə görə, bu, mütləq mənfi hal deyil. Kadr dövriyyəsi yeni ideyalar gətirə bilər. Həmçinin motivasiyası zəif olan müəllimlərin təbii şəkildə sistemdən çıxmasına səbəb olaraq ümumi tədris keyfiyyətini yüksəldə bilər. Lakin məktəblər yüksək səviyyəli müəllimləri cəlb etmək və onları peşədə saxlamaq strategiyalarını yenidən düşünməlidirlər. Karyerasının ortasında olan müəllimlər üçün peşəkar inkişaf imkanlarını artırmaq şübhəsiz vacib addımdır. Karyera yüksəlişini daha aydın etmək isə davamlı tədris sisteminin yaradılmasında əsas rol oynayır. Təhsil idarəçiləri həmçinin digər sahələrdə çalışan şəxsləri müəllimliyə cəlb etməyə yönəlik siyasətlər hazırlamalıdır. Məsələn, İslandiyada “ikinci karyera” müəllimlərinin, yəni başqa bir sahədə uzun müddət işlədikdən sonra müəllim olanların sayı dünyada ən yüksəkdir. Qonaq mühazirələr kimi çevik tədris imkanları da burada faydalı ola bilər. Bu, tam ştatlı iş qrafikinə uyğunlaşa bilməyən, amma təhsilə töhfə vermək istəyən peşəkarları cəlb edə bilər.
 
Mövcud müəllimlər üçün çeviklik də mühüm məsələdir. TALIS məlumatlarına görə, orta hesabla müəllimlərin yarısı “ailə məsuliyyətlərinə uyğun iş saatlarını” çox vacib hesab edir. Distant tədris bu sahədə potensial həll ola bilər. Hazırda, orta hesabla müəllimlərin təxminən 16%-i dərslərin ən azı bir hissəsinin onlayn və ya hibrid formatda keçirildiyi məktəblərdə çalışır. Bu, tədricən, lakin nəzərəçarpacaq bir dəyişiklikdir. Məsələn, Sinqapurda orta və məktəbəqədər səviyyələrdə ayda təxminən iki dəfə evdə təhsil (home-based learning) tətbiq olunur. Məqsəd şagirdlərdə özünənəzarət bacarığını inkişaf etdirmək və müəllimlərə məsafədən işləyərək şagirdləri virtual şəkildə izləməyə imkan yaratmaqdır.

Qərarvericilər hərəkətə keçməlidirlər

OECD-nin department rəhbəri qeyd edir ki, bununla belə, bu model təhsil imkanlarını və çevikliyi artıra bilsə də, yeni çətinliklər də yaradır. Bir çox müəllim rəqəmsal tədris, onlayn sinif idarəetməsi və virtual alətlərin istifadəsi sahəsində formal hazırlığa malik deyil. Buna görə də ölkələr bu istiqamətdə müəllimləri dəstəkləməlidirlər. Bəzi ölkələr artıq bu istiqamətdə addımlar atıblar. Məsələn, Almaniya, İtaliya, Yeni Zelandiya və Belçikanın Fransız və Flaman icmaları rəqəmsal təhsil üzrə mərkəzləşdirilmiş strategiyalar qəbul ediblər.

Nəticə etibarilə, təhsil rəhbərləri baş verənləri görməzlikdən gəlməməli və məktəblərin lazım olan zaman yeni müəllimlər tapacağına ümid bağlamamalıdırlar. Bu, dövlət siyasəti məsələsidir və qərarvericilər hərəkətə keçməlidirlər. Əks halda, bəzi təhsil sistemləri uzunmüddətli müəllim çatışmazlığı riski ilə üzləşə bilər, bu isə resursların gərginləşməsinə və şagirdlərin akademik inkişafına mənfi təsir göstərəcək.