“Doktoranturaya və alimlərə baxış dəyişməlidir” – Elçin Hüseynov

“Doktoranturaya və alimlərə baxış dəyişməlidir” – Elçin Hüseynov

Ölkəmizdə zaman-zaman doktorantura təhsilinin təkmilləşdirilməsi ilə bağlı təkliflər səsləndirilir. Elm və Təhsil Nazirliyinin Radiasiya Problemləri İnstitutunun baş elmi işçisi, fizika elmləri doktoru, professor Elçin Hüseynov “Azərbaycan müəllimi”nə müsahibəsində doktorantura təhsili və bu sahədə  irəli sürülən fikirlərə münasibətini bildirib. 

Alimlik sadəcə bir dərəcə deyil, düşüncə tərzi və yaşam fəlsəfəsidir

Müsahibimiz qeyd edir ki, ilk növbədə, cəmiyyətimizdə doktoranturaya və alimlərə baxış dəyişməlidir. “Doktorant və ya gələcəyin alimi anlamalıdır ki, onun seçdiyi yol sadəcə bir akademik mərhələ deyil, həm də böyük əmək, səbir və ciddi məsuliyyət tələb edən çətin bir missiyadır. Bu yolu seçən və ya kimisə bu yola yönləndirən şəxs, ilk növbədə, özünə sual verməlidir: "Mən və ya bu yola gedən şəxs əsl alim ola bilərmi?". Ən vacib məqam ondan ibarətdir ki, bizim cəmiyyətdə elmə və alimliyə yanaşma inkişaf etmiş Amerika və Avropa ölkələrindən müəyyən qədər fərqlənir. Təəssüf ki, bizdə insanların böyük əksəriyyəti ya alim olmaq istəmir, ya da bu adı sadəcə bir titul kimi qəbul edərək, onu CV-lərində və ya təqdimatlarında prestijli bir nişanə kimi görürlər. Ancaq həqiqət budur ki, elmi yalnız sevərək bu yola gələnlərin sayı olduqca azdır.

Ümumiyyətlə, istənilən sahədə uğurun açarı həmin işə duyulan həvəs və sevgidir. Ancaq doktorantura və alim olmaq üçün bu istək adi bir motivasiyadan daha artıq - ekstra səviyyədə olmalıdır. Çünki bu yol nəinki intellektual, həm də emosional cəhətdən yorucu, fədakarlıq tələb edən və bəzən nəticəsi illərlə görünməyən bir prosesdir. Burada uğur qazanmaq üçün yalnız bilik deyil, həm də dözümlülük, inadkarlıq və elmə sarsılmaz bağlılıq lazımdır.

Elm təsadüfən seçilən bir peşə deyil, onu həqiqətən anlayan və sevən insanların həyat tərzinə çevrilən bir missiyadır. Və bu missiyanı öz üzərinə götürən hər kəs bilməlidir ki, alimlik sadəcə bir dərəcə deyil, düşüncə tərzi və yaşam fəlsəfəsidir”.

Doktorantura təhsilində təkmilləşməni zəruri edən nədir?

E.Hüseynov qeyd edir ki, ölkəmizdə hələ də köhnə sovet psixologiyasının təsiri altında qalan insanlar doktoranturanı sadəcə ali təhsilin növbəti pilləsi kimi qiymətləndirirlər. “Yanaşma təxminən belədir: necə ki, bakalavr və magistratura pillələrini sadəcə diplom əldə etmək üçün bitirirlər, doktoranturaya da eyni məqsədlə daxil olurlar. Yəni doktoranturaya qəbul olanların böyük əksəriyyəti həqiqi elmi araşdırmalar aparmaq və alim olmaq üçün deyil, sadəcə akademik status qazanmaq üçün bu yolu seçirlər. Əsl alim olmağı düşünənlər isə çox azdır. Belə bir vəziyyətdə, təbii olaraq, sistemdə ciddi təkmilləşdirmələrə və islahatlara ehtiyac var ki, bu cür hallar minimuma endirilsin. Lakin buradakı əsas problem odur ki, heç bir islahat bu məsələnin tam həllini təmin edə bilməz. Çünki bu, təkcə akademik sistemin deyil, bütövlükdə cəmiyyətin düşüncə tərzinin nəticəsidir. Əsl dəyişiklik yalnız cəmiyyətdə yeni fikir və baxış formalaşanda baş verə bilər”.

Müsahibimiz hesab edir ki, hazırda doktorantura, akademik tədqiqat və elmi yenilik yaratmaq üçün bir mərhələ olmaqdan çox, formal bir diplom proqramına çevrilib. “Bir çox insan üçün doktorantura sadəcə "CV-də PhD titulu yazılsın" prinsipi ilə seçilir. Bunun nəticəsində, daxil olan doktorantların böyük hissəsi fundamental elmi araşdırmalara töhfə vermək potensialına malik olmur. Onlar sadəcə dissertasiya yazıb müdafiə etməklə kifayətlənirlər. Əksər doktorant dissertasiyaları fundamental elmi yenilik yaratmaqdan çox, mövcud biliklərin təkrarı və ya qeyri-orijinal tədqiqatlarla məhdudlaşır. Bunun əsas səbəbi doktorantların böyük hissəsinin elmi tədqiqata həqiqi maraq göstərməməsidir”.

Doktorantura təhsilinin məzmununun yenilənməsinə ehtiyac var

E.Hüseynova görə, ölkəmizdə doktorantların böyük əksəriyyəti beynəlxalq elmi mühitdən kənarda qalır, xarici universitetlər, beynəlxalq tədqiqat mərkəzləri və alimlərlə əməkdaşlıq çox azdır. “Halbuki, müasir elmin inkişafı qlobal inteqrasiyadan və beynəlxalq əməkdaşlıqlardan keçir. Doktorantların xaricdə tədqiqat aparmaq imkanlarının artırılması, beynəlxalq mübadilə proqramlarının genişləndirilməsi, xarici alimlərin və ekspertlərin doktorantların elmi işlərinə rəyçi və məsləhətçi kimi cəlb edilməsi vacibdir. Beynəlxalq elmi konfranslarda iştirak üçün daha çox dəstək mexanizmlərinin yaradılması da tədqiqat keyfiyyətinin yüksəlməsinə ciddi təsir göstərə bilər. Bəzi hallarda doktorantura təhsilində akademik rüşvət, qeyri-obyektiv qiymətləndirmə və dissertasiya müdafiələrində formal yanaşma halları müşahidə edilir. Bu, elmə ciddi zərbə vurur və həqiqi elmi dəyərləri sarsıdır. Doktorantura müdafiələrinin beynəlxalq ekspertlər tərəfindən qiymətləndirilməsi, elmi plagiat və keyfiyyətsiz dissertasiyalara qarşı ciddi nəzarət mexanizmlərinin tətbiqi, elmi nəticələrin real dəyərinin artırılması üçün obyektiv qiymətləndirmə sisteminin gücləndirilməsi lazımdır. Hesab edirəm ki, elm və doktorantura yalnız seçilmişlərin, həqiqətən bu sahəyə bağlı olanların yolu olmalıdır. Bu yol, sadəcə bir dərəcə qazanmaq üçün deyil, biliyə və yeniliyə həqiqi həvəsi olanlar üçün açıq olmalıdır. Mövcud problemlərin həlli üçün sistemli islahatlara və doktorantura təhsilinin məzmununun yenilənməsinə ehtiyac var. Əks halda, doktorantura sadəcə formal bir akademik pillə olaraq qalacaq və həqiqi elmi inkişafı təmin edə bilməyəcək”. 

Doktorantura formal bir pilləyə çevrilib

Azərbaycanda doktorantura təhsilinin yenidən təşkili sahəsində təkliflərə gəlincə, E.Hüseynov bu fikirlə razıdır ki, ölkəmizdə doktorantura təhsilində keyfiyyətin yüksəldilməsi üçün bir sıra islahatlara ehtiyac var. Bu sistemin hazırkı vəziyyəti elmi inkişafı təşviq etmək əvəzinə, formal bir pilləyə çevrilib. Ən vacib məsələ cəmiyyətdə doktoranturanın mahiyyəti ilə bağlı düşüncə tərzinin dəyişdirilməsidir. İnsanlar “doktorantura sadəcə diplom almaq üçün deyil, elmi araşdırmalar aparmaq və yeni biliklər yaratmaq üçündür” prinsipi ilə maarifləndirilməlidir. 

Maddi təminat məsələsi də doktorantura sisteminin ən zəif nöqtələrindən biridir. Açıq danışaq: ayda 250 AZN təqaüdlə doktorantdan ciddi elmi performans gözləmək absurddur. Elmi araşdırma təkcə zəka və istəkdən ibarət deyil-bu proses həm də maliyyə, resurs və rahat iş şəraiti tələb edir. Bütün doktorantlara eyni anda yüksək təqaüd vermək bəlkə də real deyil, amma bu sistemə stimullaşdırıcı mexanizmlər tətbiq etmək mümkündür. Məsələn, təqaüdlər sabit olaraq 250 AZN qalmaqla əlavə mükafatlandırma mexanizmləri yaradıla bilər. Doktorantlar üçün konkret şərtlər müəyyən edilməlidir: əgər doktorant nüfuzlu jurnallarda bir, iki və ya üç elmi məqalə dərc edirsə, növbəti tədris ilində aylıq təqaüdü qədər əlavə mükafat alacaq. Bu kimi həvəsləndirmə metodları doktorantları elmi fəaliyyətə daha ciddi yanaşmağa sövq edər. Hazırda bu cür əlavə ödənişlər müəssisələrin öhdəliyinə buraxılır ki, bu da tamamilə səmərəsiz bir yanaşmadır. Uzun illərdir ki, bu sistem işləmir, çünki qərarların qəbulunda obyektivlik prinsipindən çox şəxsi münasibətlər rol oynayır – "bu mənim tələbəmdir", "bu mənim dostumdur" yanaşması ilə mükafatlar paylanır. Bu tamamilə sovet psixologiyasının davamıdır və real nəticə vermir. Ona görə də şəffaf və obyektiv bir mexanizm yaradılmalıdır ki, doktorantlar həvəslə işləsin, bilsinlər ki, onların elmi nailiyyətləri real dəyər qazanacaq.

Doktorantura real elmi-tədqiqat və innovasiya mərkəzinə çevrilməlidir

Digər ciddi problem doktorantların işlə təmin olunmamasıdır. Doktorantura yalnız elmi dərəcə qazanmaq üçün deyil, həm də gələcəyin peşəkar alimlərini yetişdirmək üçün mövcuddur. Ancaq reallıq budur ki, bir çox doktorant işsizdir və ya elmi fəaliyyətlə əlaqəsi olmayan işlərdə çalışır. Bütün elmi müəssisələrin qarşısına birmənalı şəkildə tələb qoyulmalıdır ki, doktorantlar işlə təmin olunsun. Onların qanuni şəkildə işləməsi həm maddi dəstək verər, həm də elmi fəaliyyətlərində daha məhsuldar olmalarına imkan yaradacaq. Hesab edirım ki, hazırkı doktorantura sistemində əsaslı dəyişikliklər edilməsə, bu təhsil pilləsi getdikcə daha da formal xarakter alacaq və həqiqi elmi dəyərini itirəcək. Elm inkişaf üçün güclü istək və bacarıq tələb edir, amma bu istəyi dəstəkləyən sistem yoxdursa, həqiqi alimlərin yetişməsi çətinləşir. Ona görə də doktorantura təhsili bir diplom mərhələsi deyil, real elmi tədqiqat və innovasiya mərkəzinə çevrilməlidir.

Xaricdə doktorantura təhsili tamamilə fərqli mexanizmlə həyata keçirilir

Uzun illər ərzində xaricdə elmi-tədqiqat mərkəzlərində iş təcrübəsinə malik olan professor E.Hüseynov xaricdə doktorantura təhsili sahəsində mövcud vəziyyətə və əldə edə biləcəyimiz nüanslara da aydınlıq gətirib: 

“Apardığım müşahidələr bunu deməyə əsas verir ki, ABŞ və ya inkişaf etmiş Avropa ölkələrində doktorantura təhsili tamamilə fərqli mexanizmlə həyata keçirilir və bu təhsil birbaşa elmin inkişafına təsir edir. Xaricdəki doktorantura təhsilini qısa şəkildə belə şərh etmək olar: İlk növbədə, xaricdə doktorantura təhsili zamanı elmi rəhbərə çox ciddi diqqət yetirilir. Yəni, birmənalı olaraq elmi rəhbərin beynəlxalq reytinqi və elmi səviyyəsi yüksək olur. Həmin şəxsin məşğul olduğu ciddi elmi işlər və beynəlxalq əlaqələr mövcud olur, və doktorantlar məhz bu işlərə dəstək olmaq üçün seçilir. Doktorantura proqramına qəbul olmadan öncə, doktorant hansı işlə və ya necə, kimlə məşğul olacağını dəqiq bilir. Beləliklə, elmi işlərin istiqamətində lazım olan sayda PhD vakansiyası elan olunur və bu vakansiyalar üzrə doktorantlar qəbul edilir. Bu yanaşma, doktorantların konkret elmi sahəyə aid işlərlə məşğul olmasına və onların tədqiqatlarının daha məqsədyönlü olmasına imkan verir.

Bir çox hallarda doktorantın təqaüdü iki mənbədən təmin edilir: ya layihələr hesabına, ya da dövlətin dəstəyi ilə. Dövlətin təqaüdü, adətən, reytinqi yüksək olan elmi rəhbərlərə və elmi fəaliyyətlərə yönəldilir. Əksər hallarda, dövlət reytinqi aşağı olan və ya kifayət qədər elmi potensiala sahib olmayan rəhbərlər doktorant qəbul etməsində maraqlı olmurlar. Bu isə öz növbəsində doktorantların təhsilinin və elmi fəaliyyətlərinin keyfiyyətini artırmağa kömək edir. Bununla yanaşı, hər kəs PhD vakansiyası elan edə bilər, lakin burada bir incə məqam var: dövlət dəstəyi ilə doktorant qəbul etmək yalnız yüksək reytinqli alimlər üçün mümkündür. Beləliklə, dövlətin təmin etdiyi fondlar və resurslar yalnız reytinqi yüksək və elmi işlərinin əhəmiyyətli olduğu elmi rəhbərlərə yönəldilir. Bu yanaşma isə doktorantura təhsilinin daha təkmil və elmi səviyyəsinin yüksəlməsinə imkan yaradır.

Ölkəmiz üçün bu yanaşmaların tətbiqi, elmi fəaliyyətin keyfiyyətini artırmaq və doktorantura təhsilini daha müasir və məqsədyönlü etmək baxımından olduqca faydalı ola bilər. Məsələn, doktorantların hansı sahələrdə çalışacaqlarının əvvəldən müəyyən edilməsi, tədqiqatlar üçün elmi rəhbərlərin seçilməsi və onların beynəlxalq səviyyədə reytinqinin yüksək olması, təqaüdlərin düzgün və obyektiv şəkildə təyin edilməsi kimi təcrübələr ölkəmizin doktorantura təhsilinə də müsbət təsir göstərə bilər. Bu yanaşmalar həmçinin, daha güclü elmi tədqiqatların və innovasiyaların yaranmasına zəmin yaradacaqdır”.

Əgər birpilləli sistemə keçsək…

“Doktorantura təhsilinin ikipilləli sistemdən birpilləli sistemə keçirilməsi ilə nə kimi müsbət dəyişiklikləri görə biləcəyik?” sualımızı professor E.Hüseynov belə cavablandırır:  

“Hesab edirəm ki, hazırda birpilləli sistemə keçid müəyyən müsbət nəticələrə gətirib çıxara bilər. Lakin bir məqamı diqqətə almaq lazımdır: dünyanın hər yerində PhD proqramından sonrakı bir səviyyə mövcuddur. Bəzilərində bu postdoktorantura kimi tanınır, bəzilərində isə bizim mövcud sistemimizdə olduğu kimi Dr.S. kimi qəbul edilir. Bu məsələdə vacib olan, elmlər doktoru və ya postdoktorantura olmaq deyil, əsas məsələ işin keyfiyyətinin artırılmasıdır. Əgər birpilləli sistemə keçsək, digər inkişaf etmiş ölkələrdə olduğu kimi, ölkəmizdə də postdoktorantura sisteminin tətbiqi mütləq olacaq. Təbii olaraq bu, müəyyən mənada müsbət bir inkişaf ola bilər. Lakin, bu halda biz, ilk növbədə, PhD proqramına qoyulan tələbləri dəyişdirməliyik. Qeyd etmək vacibdir ki, əgər bu proqramı postdoktorantura ilə əvəz ediriksə, şərtlər sərtləşdirilməli və konkret tələblər qoyulmalıdır. Avropa və digər inkişaf etmiş ölkələrdə olduğu kimi, postdoktorantura proqramına qoşulmaq üçün müəyyən kriteriyalar müəyyən edilməlidir. Məsələn, postdoktorantura proqramına daxil ola biləcək şəxslərin beynəlxalq indekslərinin 15-dən yuxarı olması və ya PhD müdafiəsindən sonra ən azı üç il müəyyən elmi mövzu üzrə fəaliyyət göstərmələri tələb edilə bilər. Həmçinin, hər il ən azı 3-5 reytinqli elmi məqalə dərc etmələri də şərt ola bilər və ya olmalıdır. Əgər bu cür ciddi və konkret tələblər qoyulmazsa, postdoktorantura proqramında iştirak edən şəxslər effektli nəticələr əldə edə bilməyəcək və proqram formal xarakter daşıyacaq.

Başqa bir vacib məqam isə, postdoktorantura proqramında elmi rəhbərlərə qoyulacaq tələblərdir. İnkişaf etmiş ölkələrdə, postdoktorantura proqramları da PhD proqramlarına oxşar təşkil olunur. Yəni, elmi rəhbərin beynəlxalq reytinqi və elmi səviyyəsi yüksək olmalıdır. Bu yanaşma, elmi rəhbərin elmi fəaliyyətinin keyfiyyətini artırır və postdoktorantura iştirakçılarının daha səmərəli və məhsuldar olmalarını təmin edir. Beləliklə, postdoktorantura proqramına qoşulmuş şəxslərin elmi rəhbərlərinə də ciddi tələblər qoyulmalıdır. Burada real bir prinsip var, postdoktorantura qəbul edən elmi məsləhətçinin özünün elmi reytinqi və ya tədqiqat sahələrindəki işləri güclü olmalı və kifayət qədər beynəlxalq reytinqə malik olmalıdır, əks halda, özü zəif olan bir şəxs postdoktorantura proqramında iştirak edənləri inkişaf etdirə bilməz. Bu prinsip bütün inkişaf etmiş ölkələrdə əsas prioritet olaraq qəbul edilir. Dövlət, bir qayda olaraq, yalnız xüsusi hallarda, reytinqi yüksək şəxslərin yanında postdoktorantura proqramına qoşulmuş şəxslərə dəstək verir.

Beləliklə, postdoktorantura proqramlarının effektivliyi yalnız tələblərin düzgün və ciddi şəkildə müəyyən edilməsindən asılıdır. Hesab edirəm ki, bu yanaşma, elmi işin keyfiyyətini artırmağa və ölkəmizin elmini beynəlxalq səviyyəyə yüksəltməyə kömək edə bilər.

Qeyd edək ki, Elçin Hüseynov 2007-ci ildə Bakı Dövlət Universitetinin Fizika fakültəsini bakalavr, 2010-cu ildə isə magistr proqramı üzrə bitirib. ABŞ, Almaniya, İtaliya, Fransa, Çexiya, Avstriya, Sloveniya, Türkiyə, Rusiya və bir çox başqa ölkələrin nüfuzlu mərkəzlərində radiasiya fizikası, nanoelektronika və nanonüvə texnologiyaları ilə əlaqədar tədqiqatlar aparıb. 

İşlədiyi müddət ərzində ABŞ, Almaniya, Belçika, İtaliya, Fransa, Çex Respublikası, Avstriya, Sloveniya, Türkiyə, və s. ölkələrin nüfuzlu mərkəzlərində radiasiya fizikası, nanoelektronika və nanonüvə texnologiyaları ilə əlaqədar müxtəlif işlər görüb, konfrans və tədbirlərdə iştirak edib. Son beş ildə fizika sahəsində dünyanın top - 2 faiz alimləri siyahısına ardıcıl olaraq hər il daxil olan yeganə azərbaycanlıdır. Yüzdən çox elmi əsərin müəllifidir ki, onlardan da 70-ə qədəri dünyanın reytinqli və indeksli jurnallarda çap olunub. Beynəlxalq qiymətləndirmə sistemlərində h-indeksi – 18, i10-indeksi – 23, istinad sayı 500-dən yuxarıdır. Azərbaycanda ən gənc elmlər doktoru (35 yaşa qədər) və ən gənc professor elmi adı almış şəxsdir.