İmtahandan üzü qara çıxanlar - Onlara münasibət necə olmalıdır?

İmtahandan üzü qara çıxanlar - Onlara münasibət necə olmalıdır?

Hər bir gəncin həyatında vacib mərhələlərdən biri ali təhsil müəssisələrinə qəbul olmaq prosesidir. Universitetlərə qəbul imtahanı, yəqin ki, gənclərin həyatının ən gərgin dövrlərindən biridir. Bu imtahanların nəticələri onların gələcək həyatına və karyeralarına birbaşa təsir etdiyi üçün bəzən zəif nəticə göstərən şagirdlər dərin depressiyaya düşə, müxtəlif ruhi sarsıntılar keçirə bilərlər. Bu zaman şagirdlərin ruhi-mənəvi sağlamlığının qayğısına qalmaq birbaşa valideynlərin öhdəsinə düşür. 

Lakin bəzən valideynlər də zəif nəticə göstərmiş şagirdlərlə münasibəti düzgün qura bilmir, onların daha dərin böhran vəziyyəti yaşamasına səbəb olurlar. 

Azərbaycanda buraxılış imtahanlarının keçirildiyi bu dövrdə ortaya belə bir sual çıxır: Valideynlər zəif nəticə göstərən övladlarına qarşı münasibətlərini necə qurmalıdırlar? 

Mövzu ilə bağlı Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin (ADPU) Pedaqoji psixologiya kafedrasının baş müəllimi Nigar Məmmədova bildirir ki, şagirdlərin psixoloji cəhətdən böyük gərginlik keçirməsinin səbəblərindən biri valideynin böyük gözləntiləridir: 

“Bəzi ailələr tələbkar olur və uşaqların qarşısına onların gücü çata bilməyəcək tələblər qoyur. Yəni hər bir valideyn uşağının potensialını və gücünü bilməlidir ki, onun uşağı nə qədər bal toplaya bilər, gücü nəyə çatar. Uşaqdan gücü çatmayan bir şeyi tələb etmək onun çiyinlərinə ağır yük qoymaq deməkdir. 

“Birdən mən imtahandan keçə bilmədim”, “birdən öhdəmə düşən tapışırıqları yerinə yetirə bilmədim” düşüncələrinə görə uşaqlar gərginlik hissi keçirirlər. Pis cəhət odur ki, valideynlər bəzən iki tərəfdən uşağa təsir edirlər. Bir tərəfdən, “sən universitetə girməsən, camaat bizə nə deyər? Sən universitetə girməsən, biz camaata nə cavab verərik” kimi reaksiyalar, digər tərəfdən, “mənim çəkdiyim əziyyət puç oldu”, “sən bizim bütün əziyyətimizi itirdin” kimi cümlələrlə uşaqlara ciddi psixoloji təsir göstərirlər. Bu da uşaqlarda gərginlik yaradır. Hətta sonunda intihar hallarına qədər gətirib çıxara bilir. Ona görə də valideynlər uşaqlarını sevməlidirlər”.

“Valideynindən dəstək görməyən uşaqlar imtahandan sonra depressiyaya düşürlər”

N.Məmmədova bildirir ki, valideynlər uşaqlarına onları universitetə girsə də, girməsə də, sevəcəyini, onun dəyərlisi olduğunu deməlidirlər. 

“İmtahan həyatının mənası deyil. “Sən universitetə girsən də, girməsən də, mənim övladımsan”, “universitetə girmək, orada oxumaq sənə görə lazımdır” kimi ifadələr söylənilməlidir. Bu zaman valideyn uşaqları ilə maarifləndirmə işləri aparmalı, söhbət etməlidir. Valideyn uşağında güvən yaratmalı və ona dəstək olmalıdır. İkincisi, valideyn uşağını heç vaxt heç kəslə müqayisə etməməlidir. “Xalqın uşağı” ifadəsini isə, ümumiyyətlə, işlətməməlidir: “Bəzən valideynlər “xalqın uşağı bu qədər bal topladı, filankəs bu nəticəni göstərdi” deyərək uşağa ciddi psixoloji təsir göstərirlər. Valideynlər, eyni zamanda, uşağı məlumatlandırmalıdırlar. Yəni yeniyetmə bilməlidir ki, o, az bal da, çox bal da toplasa, valideyni onun arxasındadır. Valideyn uşağa xatırlatmalıdır ki, topladığı bal onun öz gücüdür. Ola bilər ki, uşaq potensialı haqqında daha yüksək düşüncədədir. Ona görə də uşağa bildirmək lazımdır ki, onun gücü buraya qədərdir və nə olursa, olsun, əsas onun sağlamlığı və qarşıya qoyduğu məqsədə düzgün yönəlməyidir. 

Uşağa bunu demək lazımdır: “Universitə girməyin sənin üçün lazımdır”, “Mən ətrafa hesabat vermək məcburiyyətində deyiləm”. Uşaq bunu biləndə daha rahat olur. Ona görə də uşaqlarımızı sevməliyik. Universitet uşağımızın gələcəyi, bir sənət sahibi olması, gələcək həyatını qurması baxımından ona gözəl imkanlar verir. Amma bu, hər bir şey demək deyil. Bunu uşaqlara anlatmaq lazımdır. Bəzən valideynlərin keçirdiyi gərginliklər uşağa mənfi təsir göstərir və o zaman uşaq valideyndən daha çox gərgin və narahat olur. 
Uşaqlarla söhbət eləyəndə onların əksəriyyəti “mən universitetə girməsəm, atam, anam utandığından çölə çıxa bilməz”, “valideynlərim o qədər əziyyət çəkiblər” kimi ifadələr söyləyirlər. Düzdür, uşağın əziyyəti, zəhməti bilməsi, valideyni qiymətləndirməsi gözəldir. Amma uşaq bilməlidir ki, o əziyyət onun bilik qazanması üçün idi. 

Həyəcan zamanı uşaq öz istəklərini unudur, yalnız valideynlərini düşünür. “Mən valideynimi utandırdım, başını aşağı elədim” deyə düşünür. Ona görə valideyn elə etməlidir ki, uşaqlar bunu düşünməsinlər. Bəzən valideynindən dəstək görməyən və yaxşı nəticə əldə etməyən uşaqlar gözləntiləri doğrultmadıqlarına görə imtahandan sonra depressiyaya düşürlər. 

Valideyn çalışmalıdır ki, övladına dəstək olsun, onda gərginlik yaratmasın, üzərinə getməsin. Yəni uşaqlar hər anda onlarla olacağını anlasınlar. Valideyn bu formada uşağa yaxınlaşanda, həqiqətən, onda gərginlik olmur. 

Bəzən olur ki, uşaq, həqiqətən də, yaxşı hazırlaşır, savadı və biliyi yüksəkdir, amma stres halına görə imtahanda özünü itirir. Yaxşı haldır ki, artıq belə vəziyyətlərdə valideynlər abituriyent övladlarını mütəxəssis – psixoloq yanına aparır, onları psixoloji cəhətdən rahatlaşdırırlar. Bax bu, valideynlərin uşaqları üçün elə ən böyük dəstəklərindən biridir. Bu zaman uşaqlar rahat olur, heç bir gərginlik, narahatlıq keçirmirlər”, – deyə o əlavə edib.

“Uşağın sağlamlığı onun imtahanda topladığı baldan daha vacibdir”

ADPU-nun Ümumi psixologiya kafedrasının professoru, psixologiya üzrə fəlsəfə doktoru Elmar Hüseynov bildirib ki, uşağın sağlamlığı onun qiymətlərindən və imtahanda topladığı ballardan daha vacibdir. Valideynlər uşaqlarını dəstəkləməli və onun gələcək təhsilinə kömək etməlidirlər:

“Hər bir uşaq, hətta ən çalışqan şagird də həyatında ən azı bir dəfə təlim çətinlikləri ilə qarşılaşır. Xüsusilə buraxılış imtahanlarında abituriyentlər böyük stres yaşayırlar. Valideynlər isə heç də həmişə belə hallarda necə davranacaqlarını bilmirlər. 
Əlbəttə, hər bir uşaq fərdidir. Lakin çox vaxt onların təhsil performansına və məktəbə münasibətinə mənfi təsir göstərən müxtəlif amillər olur. Bu zaman ilk olaraq pedaqoji amildən danışmaq lazımdır. Müəllimlərin tələblərinin həddindən artıq olması, təlimin sürətli tempi şagirdlər üçün çətinlik yaradır, nəticədə uşaqlar sinif yoldaşları ilə ayaqlaşa bilmirlər.

Sosial amillərin rolu böyükdür. Aşağı motivasiyanın və akademik uğursuzluğun səbəbi müəllimlərlə münasibətlər də ola bilər. Tibbi (psixofizioloji) amillər isə müasir dövrdə çox önəmlidir. Valideynlər uşağın öyrənmə çətinliklərinin səbəbinin sağlamlıq problemləri ilə bağlı ola biləcəyini nəzərə almalıdırlar. Bunların arasında beyin funksiyasının yüngül funksional pozğunluğu, psixi inkişafda gerilik, enerji tükənməsi (asteniklik) kimi problemlər daha çox yayılıb. Yeniyetmə və gənclər arasında astenik sindromun yayılması 18 faizə yaxındır. Bu sindrom tez-tez öyrənmə çətinliklərinə, tükənməyə, yorğunluğa, konsentrasiyada çətinliklərə, diqqətin dəyişdirilməsinə və paylanmasına səbəb olur. Bu sindromlu uşaqlar konsentrasiya olmağa çalışarkən daimi yorğunluq və baş ağrıları hiss edirlər. Depressiya da yeniyetmə və gənclərdə tez-tez rast gəlinir. Statistikaya görə, yeniyetmə və gənclərin 19 faizində depressiya halları müşahidə olunur”.

“Çox vaxt böyüklər uşağın nə qədər anlayışa ehtiyacı olduğunu dərk etmirlər”

E.Hüseynov bildirib ki, bu zaman valideynlərin etməli olduğu ilk və ən vacib şey qeyd-şərtsiz sevgi və dəstək göstərmək, psixoloji müsbət mühit yaratmaqdır: 

“Çox vaxt böyüklər uşağın nə qədər anlayışa ehtiyacı olduğunu belə dərk etmirlər. Yeniyetmələr bu dövrdə aqressiv ola bilərlər. Onlar hər hansı bir uğursuzluğu qəbul etmək istəmirlər. Əslində, elə bu dövrdə valideynlərinə xüsusi ehtiyac duyurlar. Çox vaxt valideynlərin bu problemlə bağlı aqressiv davranışı da uşaqları tərəfindən birmənalı qəbul edilmir. Uşaq düşünür ki, əgər valideyn əsəbləşir və ya qışqırırsa, deməli, onu sevmir. Valideynlər uşaqlarını dəstəkləməli və onun gələcək təhsilinə kömək etməlidirlər. Onlar bilməlidirlər ki, uşağın emosional həyəcanları, düşüncələri və hissləri onun imtahanda qazandığı nəticədən daha əhəmiyyətlidir. Valideynlər nə olursa, olsun, hər zaman uşağın tərəfində olmalı və uşağın ailəsinin ona dəstək olduğunu başa düşməsinə şərait yaratmalıdırlar.

Uşağın həyəcanları və fikirləri ilə maraqlanmaq, onu dinləmək vacibdir. Zamanla onun özü də çətinlikləri barədə sizə məlumat verəcək. Valideyn övladında uğursuzluqlara qarşı düzgün münasibət formalaşdırmalıdır. Uşaqlar üçün hər hansı bir səhv hər şeyin sonu kimi görünür. Onlara izah etmək lazımdır ki, uğursuzluqlar  birlikdə həll edilə bilən problemlərdir”.

“Yuxu hesabına təhsil yükünü artırmaq olmaz”

İmtahanqabağı hazırlıq dövründə şagirdlərin gündəlik rejimindən də söz açan psixoloq qeyd edib ki, bu zaman onların gündəlik rejimi kökündən dəyişdirilməməlidir. Çünki adi həyat tərzində kəskin dəyişikliklər insanın müəyyən edilmiş bioloji ritminə uyğun gəlmir və ondan uzun müddət uyğunlaşma tələb edir:

“Yuxu rejiminə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Yuxu hesabına təhsil yükünü artırmaq olmaz, bu tövsiyə edilmir. Normal yuxu rejimi nəinki zehni yorğunluğu aradan qaldırır və orqanizmin sərf etdiyi enerjinin bərpasını təmin edir, həm də yaddaş mexanizmlərində mühüm rol oynayır.

Araşdırmalar göstərir ki, məhz yuxu zamanı gün ərzində alınan məlumat işçi yaddaşdan uzunmüddətli yaddaşa ötürülür. Buna görə də yuxu üçün ayrılan vaxtın azaldılması təkcə psixi sağlamlığın pisləşməsinə, süstlüyə və apatiyaya səbəb olmayacaq, həm də tədris materialının effektivliyini  azaldacaq. Buna görə abituriyentlərin imtahanlara hazırlaşarkən gecə yuxusu ilə yanaşı, gündəlik rejiminə də qısa (1-1,5 saat) gündüz yuxusu daxil etməsi məsləhət görülür”, – deyə o əlavə edib.