Məktəblilərin neqativ davranışı: Valideynlər nə etməlidirlər?

Məktəblilərin neqativ davranışı: Valideynlər nə etməlidirlər?

Son dövrlərdə məktəblilərin adları tez-tez müxtəlif insidentlərdə hallanır. Yeniyetmələrin belə xoşagəlməz davranışlar nümayiş etdirməsi, müxtəlif neqativ hadisələrdə iştirak etməsi həm valideynlər və müəllimlər üçün, həm də bütünlükdə cəmiyyət üçün həyəcan təbili çalır. 
Yeniyetməlik çağı insanların həyatının ən təlatümlü, çılğın duyğuların tüğyan etdiyi həssas dövrü sayıla bilər. Yeniyetməlikdə – gəncliyin ilk baharında atılan yanlış addımlar, verilən səhv qərarlar onların bütün həyatına təsir edə, hətta ömür boyu silinməz izlər qoya bilər. Buna görə də valideynlər övladlarını qorumaq, eyni zamanda, onların gələcəkdə cəmiyyət üçün təhlükəli fərdlər olmasının qarşısını almaq üçün tutarlı addımlar atmalıdırlar. Lakin nəzərə alsaq ki, yeniyetmə çağında olan uşaqlarla ünsiyyət, onlara qarşı düzgün münasibətin qurulması valideynlər üçün bir qədər çətinliklər yarada bilər. Valideynlər övladlarının ziyanlı vərdişlərdən, həm özləri, həm də cəmiyyət üçün təhlükəli olan addımlardan çəkindirilməsi üçün onları daim nəzarətdə saxlamalı, məktəbdənkənar vaxtlarda nə etdikləri ilə bağlı tam məlumatlı olmalıdırlar.

Yeniyetmələrə nəzarət, onların asudə vaxtlarını harada, necə və kimlərin əhatəsində keçirdiyini bilmək valideynlərdən əlavə zəhmət və diqqət tələb edir. Valideynlərin daha sayıq olması, övladlarına diqqət və qayğı ilə yanaşması əsasdır. Bu prosesdə məktəb rəhbərliyinin rolunu da unutmamaq lazımdır. Məktəb rəhbərliyi və valideynlər arasında düzgün qurulmuş ünsiyyət gələcək üçün sağlam fərdlərin yetişdirilməsinə təkan verir.

“Ailədə söz haqqı verilməyən yeniyetmə özünü təsdiqləmək üçün “küçə kampaniyaları”na qoşulur”

Mövzu ilə bağlı “Azərbaycan müəllimi”nə danışan Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetin (ADPU) Şamaxı filialının Pedaqogika və psixologiya kafedrasının müəllimi Əsmər Əliyeva bildirib ki, valideyn yeniyetmələrin asudə vaxtını təşkil etməkdə ən yaxın və əhəmiyyətli dəstəkçidir:

“Son zamanlarda şagirdlər arasında həm məktəbdə, həm də məktəbdənkənar ərazilərdə xoşagəlməz hadisələr baş verir. Bunlara, əsasən, hüquqazidd, qeyri-etik əxlaqi keyfiyyətlər, şagirdlərin bir-birinə fiziki zorakılığı daxildir. Bu kimi xoşagəlməz hallar xüsusilə yeniyetmələr arasında daha xarakterikdir. Burada tək məktəbin deyil, valideynlərin də rolunu vurğulamaq yerinə düşər.

Valideynlər övladlarının asudə vaxtlarını düzgün və səmərəli təşkil etmək üçün onları maraqlandığı fəaliyyət sahələrinə yönləndirməlidirlər. Valideynlər nəzarət etməklə yanaşı, onları dinləməli və yaşadıqları hansısa problemə, keçirdikləri hiss və duyğulara həssas münasibət göstərməlidirlər. Yeniyetmələrlə verbal ünsiyyətdən daha çox emosional kontakt qurmalı, mühakimə etməzdən əvvəl dinləməyi bacarmalıdırlar. Əgər bacarmırlarsa, peşəkar psixoloqlara müraciət etməkdən çəkinməsinlər. Unutmayın: “Bir yeniyetmə üçün ən önəmli şey hisslərinin qəbul edildiyini və başa düşüldüyünü bilməsidir”, – deyə o əlavə edib.

Ə.Əliyeva qeyd edib ki, təcrübə məktəb ilə ailənin qarşılıqlı əməkdaşlığının bu kimi məsələlərin həllində müsbət rol oynadığını göstərir:
“Ailədə başa düşülməyən, dinlənilməyən və söz haqqı verilməyən yeniyetmə özünü təsdiq etmək üçün “küçə kampaniyaları”na qoşulur və öz natamamlıqlarını qeyri-formal şəkildə tamamlayır. Hazırda yeniyetmələrin islah müəssisəsində 14-18 yaşlı yeniyetmələrin sosial-psixoloji səbəblərdən törətdikləri hüquqazidd əməllərdən ötrü tərbiyə olunduğunu vurğulamaq yerinə düşər.
Buna görə də vaxtaşırı məktəblərdə valideyn-şagird-müəllim üçbucağı təmin olunmaq şərti ilə psixoloq və pedaqoqların, hüquq-mühafizə orqanlarının maarifləndirici treninqləri, fərdi söhbətləri, görüşləri təşkil olunmalıdır”.

“Konfliktli situasiyaların kökündə ailə tərbiyəsindəki çatışmazlıqlar dayanır”

ADPU-nun dosenti, psixologiya üzrə fəlsəfə doktoru Ülviyyə Əfəndiyeva isə bildirir ki, şəxsiyyətin mənəvi deformasiyasına gətirən konfliktli situasiyaların kökündə ailə tərbiyəsindəki çatışmazlıqlar, cəmiyyətdə baş verən sosial ədalətsizlik, mühitin, medianın və kənar qıcıqlandırıcıların təsiri durur:

“Son zamanlar məktəb daxilində və məktəbdənkənar yerlərdə müxtəlif insidentlərin baş verməsini izləyirik. Şagirdlərin cinayət tərkibli hadisələr törətməsi, sinif yoldaşlarına qarşı şiddət tətbiq etməsi, onlar arasında baş verən kütləvi davalar cəmiyyət tərəfindən də böyük narahatlıq və narazılıqla qarşılanır. Qeyd olunan bu hadisələr daha çox yeniyetmələr, xüsusilə oğlanlar arasında baş verir. 

Bildiyiniz kimi, yeniyetməlik öz çətinliyi və böhran dövrü olması ilə fərqlənir. Bu yaş dövründə yeniyetmələrdə aqressiv davranışlar daha çox müşahidə olunur və onlar sosial normalara zidd davranışlar (dava, qışqırma, təhqir və s.) kimi götürülür. Qəddarlıq, aqressiya, özünəqapanma, yüksək səviyyədə həyəcanlanma, təbii ki, qrup ünsiyyəti prosesində möhkəmlənərək daha da sabitləşə bilər”.

Psixoloq qeyd edir ki, yeniyetmələrin aqressiv davranışına şərait yaradan səbəblərdən biri də asudə vaxtın çoxluğu, şəxsiyyətin formalaşmasında müsbət rol oynayan maraqların olmaması ilə əlaqədardır:

“Bəzi aqressiv yeniyetmələrin valideynləri ilə psixoloji və emosional bağlılığı pozulub. Digər tərəfdən, nəzarətsizlik və ya hədsiz nəzarət də aqressiv davranışa səbəb olur. Hesab edirəm ki, valideynlər övladının böyüyüb yeniyetməlik və gənclik dövrünə qədəm qoymasına baxmayaraq, daim ona nəzarət etməli, onun maraqları, kimlərlə dostluq etməsi, təhsil aldığı mühit və dərsdənkənar üzvü olduğu qruplarla da maraqlanmalıdırlar. Eyni zamanda, yeniyetmələrə müstəqillik verilməlidir, lakin valideynlər bu müstəqilliyi həmişə düzgün idarə etməlidirlər.

Valideyn uşaqda mənfi yönə baş verən dəyişikliyin qarşısını almaq üçün vaxtında tədbirlər görməlidir. Uşaqlar yeniyetməlik dövründə həyatda öz mövqelərini hələ müəyyən etməmiş, həyata baxışları hələ formalaşmamış olurlar. Bu səbəbdən də müxtəlif istiqamətlərə meyillənir, asanlıqla təsir altına düşə bilirlər. Buna görə də valideyn övladına düzgün istiqamət verməli, doğru yol göstərməlidir”.

“Bəzən valideynlər övladının yalnız təhsili ilə maraqlanırlar, onun əhatəsi isə ikinci plana keçir”

Bu prosesdə məktəb rəhbərliyinin rolundan, valideynlə müəllimlərin qarşılıqlı əlaqəsinin vacibliyindən danışan Ü.Əfəndiyeva valideynlərin həmişə məktəblə əlaqə saxlamalı, onların təhsili və tərbiyəsi ilə yaxından maraqlanmalı olduğunu vurğulayır:

“Burada sinif rəhbərinin, müəllimlərin və psixoloqların rolu böyükdür. Məktəb-valideyn münasibələrinin zəif olması, valideynlərin öz övladlarına qarşı laqeyd yanaşması, kimlərlə oturub-durduğunu, hansı sosial şəbəkələrdən istifadə etdiyini izləməməsi bu kimi halların baş verməsinə səbəb olur. 

Bəzən valideynlər övladının yalnız təhsili ilə maraqlanırlar, onun əhatəsi, kimlərlə dostluq etməsi məsələsi isə ikinci plana keçir. Bunlar sonda yeniyetmənin müxtəlif asosial qruplara qoşulmasına gətirib çıxara bilir. 

Məktəbdə müəllim-şagird əməkdaşlığı inkişaf etdirilməli, müəllimlər yalnız müxtəlif fənlərin təlimi ilə məşğul olmamalı, eyni zamanda, şagirdlərin tərbiyəsinə də xüsusi fikir verməlidirlər. Bu məqsədlərlə məktəblərdə tərbiyəvi söhbətlər, maarifləndirici tədbirlər, seminarlar daha çox keçirilməlidir.

Bu gün dövr dəyişib, dəyərlər başqalaşıb, virtual ünsiyyət ön plana keçib. Yeniyetmələr sosial şəbəkələrdə gördüklərini təqlid edərək bununla özlərini təsdiq etməyə çalışırlar. Onlarda aqressiya, zorakılq, bullinq kimi davranışların səbəblərindən biri də budur. Canlı ünsiyyəti artırmalı, müəllim-şagird-valideyn münasibətlərinin genişləndirilməsi yollarını axtarmalıyıq.

Telekanallarda zorakılıq, şiddət hallarının təkrar-təkrar göstərilməsi, ayrı-ayrı saytlarda bu qəbildən olan videogörüntülərin yayımlanması da yolverilməzdir. Telekanallarda intellektual, yeniyetmə və gəncləri maraqlandıran, onların gələcəyə motivasiyasını artıran verilişlərin olması daha yaxşı nəticə verər. Qeyd edək ki, aqressiv davranışın qarşısını almaq üçün həyata keçirilən tərbiyəvi-profilaktik tədbirlər təkcə bir yeniyetməyə yönəlmiş fərdi təsir və korreksiyadan ibarət olmamalıdır. Bunun üçün öncə yeniyetmənin aqressiv davranışına səbəb olan, onu sosial cəhətdən dezadaptasiya edən əlverişsiz sosial mühit sosial baxımdan sağlamlaşdırılmalı, sosial-pedaqoji cəhətdən korreksiya edilməlidir.

Məktəblilərin aqressiv davranışlarının, pis vərdişlərinin formalaşması, onlara nəzarət edilməməsi gələcəkdə onların cinayət törətməsinə də gətirib çıxara bilər. Bu gün sinif yoldaşını döyən, cəzalandıran, ona xəsarət yetirən uşağın vaxtında qarşısı alınmazsa, o, gələcəkdə daha ağır cinayətlər törədə bilər.

Burada məktəb psixoloqlarının rolunu da qeyd etmək istərdik. Bir çox məktəblərimizdə çalışan praktik psixoloqlarımız şagirdlərlə işləməyə böyük həvəs göstərirlər. Lakin məktəbdə çalışan bir psixoloq bu işlərin öhdəsindən tək gəlmək imkanına malik deyil. Çünki məktəblərdə uşaqların sayı ilə psixoloqların sayı qətiyyən düz gəlmir. Psixoloq yanaşması fərdi şəkildə aparılmalıdır. Nəinki şagirdlər, bəzən müəllimlərin özləri də yorğun olur, gərgin iş rejimindən təsirlənirlər. Ona görə də psixoloji xidmət həm şagirdlərə, həm də müəllimlərə gərəklidir.

Vəziyyətin ciddiliyini nəzərə alıb gec olmadan onun qarşısını almaq üçün maarifləndirmə işlərini artırmaq lazımdır. Bunun üçün həm ailədə, həm KİV-də, xüsusən də məktəblərdə təlim-tərbiyə işlərinə diqqət yetirməliyik.

Gəldiyimiz nəticə ondan ibarətdir ki, məktəbdə təlim və tərbiyə vəhdət təşkil etməli, valideynlərlə həmişə əlaqə saxlanılmalı, yeniyetmə və gənclərdə özünü göstərən nöqsanlar birlikdə aradan qaldırılmalıdır”, – deyə o, fikirlərini yekunlaşdırıb.