Alimlərin fəaliyyəti: Elmi dərəcə və ad almaq kifayətdirmi?

Alimlərin fəaliyyəti: Elmi dərəcə və ad almaq kifayətdirmi?

Çox zaman elmi ad və elmi dərəcə alan şəxslər müəyyən yaş dövründə əldə etdikləri nailiyyətlə kifayətlənir və elmi fəaliyyətlərini davam etdirmək istəmirlər. Sanki müəyyən bir mərhələyə, pilləyə çatdıqdan sonra elmdən uzaqlaşır, axtarış və tədqiqat fəaliyyətlərinə son qoyurlar. Halbuki elm yolu davamlılıq tələb edir. Elm və təhsil naziri Emin Əmrullayev də bu məsələyə toxunaraq qeyd etmişdi ki, 30-35 yaşında elmi ad alan alim bütün ömrü boyu sadəcə bu addan istifadə etməklə kifayətlənməməlidir. Əksinə, elmi fəaliyyətlə davamlı şəkildə məşğul olmaq daha məqsədəuyğundur.

Tədqiqatçı alimlərin fəaliyyəti statistikada

Elm adamlarının statistikasına nəzər salsaq, maraqlı mənzərə ilə qarşılaşırıq. “Azərbaycan müəllimi” Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatlarına istinadən edərək bildirir ki, fəaliyyət sahələri üzrə elmi dərəcəsi olan tədqiqatçıların ümumi sayı 2023-cü ildə 6849 nəfərə çatıb. Müqayisə üçün qeyd edək ki, 2020-ci ildə bu göstərici 7553 nəfər olub. Yəni cəmi üç il ərzində tədqiqatçıların sayı 704 nəfər azalıb. Bununla belə, 2010-cu illə müqayisədə artım müşahidə olunur – 2480 nəfər çoxalıb.
2023-cü ilin göstəricilərinə əsasən, fəlsəfə doktorlarının sayı 5467, elmlər doktorlarının sayı isə 1382 nəfərdir. Bu rəqəmlər onu göstərir ki, 2020-ci illə müqayisədə azalma tendensiyası müşahidə edilir: elmlər doktorlarının sayı 47 nəfər, fəlsəfə doktorlarının sayı isə 657 nəfər azalıb.

Fəaliyyət sahələrinə görə bölgüyə nəzər yetirsək, 2023-cü ildə təbiət, texnika, tibb, kənd təsərrüfatı, ictimai və humanitar sahələr üzrə tədqiqatçıların ümumi sayı 14 062 nəfərə çatıb. Lakin sahələr üzrə vəziyyət fərqlidir. 2005-ci illə müqayisədə təbiət elmləri üzrə 1057 nəfər, texnika sahəsində 384 nəfər, kənd təsərrüfatında isə 71 nəfər azalma müşahidə olunur. Əvəzində tibb sahəsində 1056, ictimai sahələrdə 1501, humanitar sahələrdə isə 1414 nəfər artım qeydə alınıb.

Elmlər doktorlarının çoxu yaşı 70-dən çox olanlardır

2023-cü ilin sonuna olan statistik məlumatlara əsasən, tədqiqatçı mütəxəssislərin yaş bölgüsündə ən yüksək göstərici 40-49 yaş aralığında olanlara aiddir. Bu yaş qrupunda 2999 nəfər tədqiqatçı fəaliyyət göstərir. 30 yaşa qədər olan tədqiqatçıların sayı isə 1604 nəfərdir ki, onların yalnız 20-si elmlər doktoru, 61-i isə fəlsəfə doktorudur. Diqqətçəkən digər məqam 70 və daha yuxarı yaşı olan elmlər doktorlarının sayıdır. Bu yaş qrupunda 483 nəfər elmlər doktoru var ki, bu da ümumilikdə bütün yaş qrupları üzrə ən yüksək göstəricidir.
Bütün bu faktlar onu göstərir ki, elmdə davamlılıq və nəsillərarası keçid hələ də aktual məsələlərdəndir. Gənc alimlərin elmə cəlb olunması və onların inkişafı üçün stimulların artırılması vacibdir. Elm təkcə əldə edilən ad və dərəcə ilə yox, daimi fəaliyyət və yeniliyə açıq olmaqla inkişaf edə bilər.

“Elmi dərəcə və ad aldıqdan sonra elmi fəaliyyətin davam etdirilməsində yaş və fiziki imkanlar da rol oynayır”

Milli Məclisin Elm və təhsil komitəsinin sədri, ali məktəbdə 45 illik müəllim təcrübəsi olan, 25 il kafedra müdiri kimi çalışan Anar İsgəndərov akademik fəaliyyətlə bağlı düşüncələrini “Azərbaycan müəllimi” ilə bölüşərək bildirib ki, elmi fəaliyyətlə məşğul olmaq istəyən şəxslər magistraturanı bitirdikdən sonra doktorantura səviyyəsində təhsillərini davam etdirirlər. Onlar kolleclərdə və ya ali məktəblərdə işləyir, elmi işlərini müdafiə edərək elmi dərəcə və elmi ad alırlar: “Bu istiqamətdə fəaliyyətləri davam edir. Lakin elmi dərəcə və ad aldıqdan sonra onların elmi fəaliyyətində müəyyən dəyişikliklər baş verə bilər. Bu dəyişikliklər həm müsbət, həm də mənfi yöndə ola bilər. Yaş həddi və fiziki imkanlar da bu prosesdə rol oynayır. Digər tərəfdən, işlədikləri müəssisələrdə elmi mövzu ilə bağlı məqalələrin yazılması və çap etdirilməsi məsələləri də gündəmdə olur”.

“Alimlərin elmi fəaliyyətinə qiymət verilir”

A.İsgəndərov bildirib ki, əksər alimlərin əsas məqsədi elmi dərəcə və elmi ad almaq olur: “Alim məktəbə və ya kollecə gedir, dərs saatını yerinə yetirir, tədbirlərdə iştirak edir. Ali məktəblər və fakültə rəhbərlikləri qarşıya müəyyən tələblər qoyurlar. Hər ali məktəbdə müəllimlərin 5 illik elmi tədqiqat planı mövcuddur və elmi dərəcəsi, elmi adı olan müəllimlər bu plan əsasında fəaliyyət göstərirlər. Onların fəaliyyətinə də qiymət verilir. Buna görə hesab edirəm ki, elmi dərəcəni müdafiə etdikdən sonra alimin elmi fəaliyyətlə kifayətlənməsi barədə deyilən fikirlər doğru deyil. Hər bir ziyalı çalışır ki, ali məktəbdə işlədiyi müddətdə elmi dərəcə alsın və daha sonra dosent, professor adını qazansın. Köhnə sistemdə buna elmlər namizədi deyilirdi, indi isə fəlsəfə doktoru adlanır. Bu titullar ziyalının yalnız nəzəri deyil, praktiki olaraq maddi təminatını da möhkəmləndirir.

“Bəs konfrans və simpoziumlarda Azərbaycanı kimlər təmsil edir?” sualına cavab olaraq bunu deyə bilərəm: Əlbəttə, elmi dərəcə və ad aldıqdan sonra da cəmiyyətə və Vətənə xidmət edən insanlar! Dövlət başçısının da vurğuladığı kimi, 44 günlük Vətən müharibəsində qələbəmizin dörd əsas şərtindən biri tarixi həqiqətlərin dünyaya çatdırılması olub. Bu işi də Azərbaycan tarixçiləri yerinə yetiriblər. Buna inanıb-inanmamaq artıq dünyanın ixtiyarında idi, lakin həqiqətləri çatdırmaq biz alimlərin üzərinə düşürdü.

Ali məktəblərdə çalışan alim və ziyalılar isə fərqli düşünürlər. Bəziləri yalnız fəlsəfə doktoru adını alaraq karyerasını başa vurur, bəziləri isə daha geniş fəaliyyət göstərir. Bu, hər kəsin fərdi seçimidir və insanları eyni ölçü ilə qiymətləndirmək doğru deyil”. 

Anar İsgəndərovun sözlərinə görə, illərdir ki, doktorantları var və onların heç birinin mövzusu bir-birini təkrarlamır. Hər birinin öz düşüncəsi, arzusu, istəyi mövcuddur.

Sonda vurğulayıb ki, elmi fəaliyyət çətin və məsuliyyətli yoldur: “Elə insanlar var ki, diplomu alandan sonra elmi fəaliyyəti davam etdirir, eləsi də var ki, başqa sahələrə yönəlir. Hər kəsi ümumiləşdirmək doğru olmaz”.

“Elmi dərəcələri olanlar üçün davamlı elmi fəaliyyət tələbi qoyulmalıdır”

ADA Universitetində tədqiqatçı, sosioloq İnqilab Şahbazov “Azərbaycan müəllimi”nə bildirib ki, elmi dərəcələri olanlar üçün davamlı elmi fəaliyyət tələbi qoyulmalıdır. Onun fikrincə, elə bir sistem olmalıdır ki, elmi dərəcə alan şəxs 3-5 il ərzində bu dərəcəni qorumaq istəyirsə, ən azı bir elmi məqalə nəşr etdirməli və ya elmi layihələrdə iştirak etməlidir. O, dərəcə sahibi kimi göstərməlidir ki, elmi fəaliyyətini davam etdirir və bu statusa uyğun işlər görür.

İ.Şahbazov hazırkı vəziyyətlə bağlı qeyd edib ki, mövcud tələblər düzgün qurulmayıb: “Bəzi hallarda doktoranturaya qəbul olmaq və dərəcə almaq üçün çox ağır şərtlər tətbiq edilir, amma dərəcə əldə edildikdən sonra elmi fəaliyyətə davam etmək üçün ciddi tələblər yoxdur. Halbuki bu, əksinə olmalıdır. Doktorantura dövründə yüklənmə azaldılmalı, əsas tələblər isə elmi dərəcə aldıqdan sonra qoyulmalıdır. Məsələn, dərəcəni qorumaq üçün hər 2-3 ildən bir yeni elmi məqalə dərc olunmalıdır. Bu yanaşma göstərərdi ki, şəxs fəlsəfə doktoru dərəcəsinə malikdir və elmi fəaliyyətlə davamlı şəkildə məşğuldur, dərəcəni alıb fəaliyyətini dayandırmır”.

“Alimlər bəzən sadəcə nüfuz xatirinə elmi ad alırlar”

İnqilab Şahbazov əsas problemlərdən biri kimi elmi fəaliyyətin maddi baxımdan cəlbedici olmamasını göstərir: “Azərbaycanda elmin kommersiyalaşdırılması ciddi problemdir. Bu, nə Elm və Təhsil Nazirliyinin, nə də AMEA-nın səlahiyyətinə aid məsələ deyil, ümumi sistem problemidir. Beynəlxalq təcrübəyə baxdıqda bir çox ölkələrdə elmi tədqiqatların bazara çıxarılması və kommersiyalaşdırılması mümkündür. Azərbaycanda isə bu imkanlar məhduddur. Alimlər çox vaxt doktoranturaya 30 yaşda qəbul olur və dərəcə aldıqdan sonra fəaliyyətlərinə necə davam edəcəklərini bilmirlər. Bəzən sadəcə nüfuz xatirinə elmi ad alırlar. Hətta dərəcə ala bilməyən namizədlər də mövcuddur ki, bu da sistemdə olan çətin və bəzən mənasız baryerlərdən qaynaqlanır.

Digər problem isə iş saatlarının çox olmasıdır. Bu, insanların elmi fəaliyyətə vaxt ayırmasını məhdudlaşdırır. İşçilərə elmlə məşğul olmaq üçün şərait yaradılmalıdır. Əks halda, bir çox insan yerində sayacaq, elmi fəaliyyətə maraq göstərməyəcək. Hazırkı sistemdə yalnız azsaylı şəxslər şəxsi təşəbbüslə nəsə etməyə çalışırlar”.

İnqilab Şahbazov hesab edir ki, doktorantura sistemi köklü şəkildə yenidən qurulmalıdır. Xarici təcrübəni nəzərə alaraq daha məqsədəuyğun və effektiv yanaşmalar tətbiq edilməlidir.