Anar İsgəndərov: Verdiyim salamı almayan, uzatdığım əli tutmayanlar oldu

Anar İsgəndərov: Verdiyim salamı almayan, uzatdığım əli tutmayanlar oldu

“90 il ərzində ermənilərin türk – müsəlman əhalisinə qarşı həyata keçirdiyi soyqırımı, göstərilən qəddar münasibətin dünyada yaratdığı əks-sədasını, ümumilikdə müsəlmanlara qarşı törədilən faciələrlə bağlı yazıları və sənədləri araşdırdım. Əslində, bu sənədləri dövriyyəyə cəlb etmək çox çətin proses idi. Amma 90 ilin tarixini araşdırmağın ən böyük çətinliyi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin (AXC) fəaliyyətinin də bu dövrə təsadüf etməsi idi. Hər bir qaranlıq gecənin işıqlı səhəri olur. Azərbaycan tarixində bu qaranlıq gecə 1918-ci ilin mart soyqırımı, işıqlı səhəri isə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin elan olunduğu 28 May günüdür”.

Bunu “Azərbaycan müəllimi”nə müsahibəsində Milli Məclisin Elm və təhsil komitəsinin sədri, tarix elmləri doktoru, professor, Azərbaycanda türk-müsəlman soyqırımının araşdırıcısı Anar İsgəndərov deyib.

Onun sözlərinə görə, sovet dönəmində də tarixçilər daha çox bu dövrün tarixi ilə bağlı əsərlər yazıblar: “70 illik sovet dönəmində AXC və onun fəaliyyəti tənqid olunub, mart soyqırımı oxucuya “soyqırımı” kimi yox, “vətəndaş müharibəsi” kimi çatdırılıb. Hətta dövrün tarixçiləri sağ qalmaq, Sibirə sürgün olunmamaq və güllələnməmək üçün Mart soyqırımının təşkilatçısı, Azərbaycan xalqının qəddar düşməni Stepan Şaumyanı tərifləyiblər, hadisələrin günahkarı kimi Azərbaycanın milli-demokratik ziyalılarını göstərərək onları ittiham ediblər. Amma sənədlər başqa şey deyirdi. 1918-ci ildə Milli Hökumət Gəncəyə köçəndən sonra Ələkbər bəy Xasməmmədovun sədrliyi ilə ermənilərin azərbaycanlı əhaliyə qarşı həyata keçirdiyi soyqırımı öyrənmək və sənədləşdirmək üçün Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası yaradılıb. Bu komissiya 1920-ci ilin sovet işğalına qədər Bakı və Şamaxı şəhərləri, Şamaxı qəzası, Quba şəhəri, Quba qəzası, Qərbi Azərbaycanın bir hissəsi və Lənkəranda türk-müsəlman əhalisinə qarşı həyata keçirilən soyqırımla bağlı 36 cildlik sənəd hazırlayıb. Xoşbəxtlikdən bu sənədlər sovet dönəmində məhv edilməyib. Halbuki vaxtilə Azərbaycanda bu arxivə dörd erməni rəhbərlik edib".

Tarixçi qeyd edib ki, 70 il ərzində bu dövrlə bağlı formalaşan təsəvvürü dağıtmaq, tarixi həqiqəti bərpa etmək, münasibəti dəyişmək asan olmayıb: “Araşdırma apararkən xaricdə, o cümlədən qonşu dövlətlərdə AXC dövründə, Azərbaycanın 1920-1930-cu, 1940-1980-ci və müstəqillik illərində bu problemlə bağlı yazılan bütün əsərləri süzgəcdən keçirdim, təhlil edib analogiyasını apardım. Sadəcə təhlil etməklə kifayətlənmədim, yanlış baxışları tənqid etdim. Nəticədə mənə qarşı sərt mövqedə dayanan  tarixçi dəstəsi yarandı. Verdiyim salamı almayan, uzatdığım əli tutmayanlar oldu. Tanınmış tarixçilərdən birinə  salamlaşmaq üçün əl uzatdım, əlimi tutmadı. Səbəbini soruşanda cavab verdi ki, sən məni tənqid etmisən. Dedim ki, səninlə nə işim var, səni niyə tənqid edim, mən sənin Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qələbəsinə həsr etdiyin kitabı tənqid etmişəm. Vaxtilə Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qələbəsini dəstəkləyən tarixçilərin sayı çox idi. Onlar AXC ilə bağlı müsbət fikir söyləməkdə çətinlik çəkirdilər. Uzun illər bu düşüncə sahibi olan insanlarla mübarizə apardım və haqq qalib gəldi, çünki yazdıqlarım həqiqət idi”.

Deputat Anar İsgəndərov bu mübarizədə ən böyük dəstəkçisinin Ulu Öndər Heydər Əliyev olduğunu vurğulayıb: “Müstəqil Azərbaycan dövlətinin qurucusu Heydər Əliyev ixtisasca tarixçi idi. 1998-ci il martın 26-da “31 mart azərbaycanlıların soyqırımı haqqında“ tarixi Fərman imzaladı. Bu sənəd Azərbaycan tarixçilərinin problemi tədqiq etmələri üçün geniş imkanlar açdı. Dövlət başçısı azərbaycanlıların Qərbi Azərbaycandan deportasiya olunması ilə bağlı da fərman imzaladı. AXC-nin 80 və 85 illik yubileyləri haqqında fərman və sərəncam isə Azərbaycanda böyük coşqu ilə qarşılandı. Çünki vaxtilə təhrif olunmuş tariximizin dövlət səviyyəsində bərpasına böyük ehtiyac var idi.

Ümummilli Lider bunu etdi və Vətən tarixçiləri bu istiqamətdə böyük uğurlara imza atdılar. 2003-cu ildə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Rəyasət Heyətinin iclas zalında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tarixinə həsr olunmuş çıxışım böyük mübahisələrə səbəb oldu. 38 dəqiqəlik həmin çıxışla bağlı mübahisəli fikirlərə ümummilli lider Heydər Əliyev son qoydu. Ulu öndər çıxışımla tanış olandan sonra  ilk xeyir-duasını verdi. Nəticədə 1918-1920-ci illərlə bağlı mövcud problemlərin həlli ilə bağlı bir elmi məktəbin yaradılmasına nail oldum. Kafedra müdiri olduğum Bakı Dövlət Universitetinin Tarix fakültəsində Bakı, Şamaxı, Quba, Lənkəran, Qərbi Azərbaycan və Cənubi Azərbaycanda azərbaycanlılara qarşı həyata keçirilən soyqırımlar, AXC-nin tarixi -  parlament sənədləri, ordu quruculuğu, Paris Sülh Konfransının Ali Şurası tərəfindən de-fakto tanınması, daxili və xarici siyasəti, süqutunun səbəbləri, sərhədləri ilə bağlı problemlər doktorantlarım tərəfindən dissertasiya şəklində tədqiq olundu. Təsadüfi deyil ki, 2016-cı ildə Prezident İlham Əliyevin sərənsamı ilə AXC-nin tədqiqi sahəsində xidmətlərimə görə 3-cü dərəcəli “Vətənə xidmətə görə” ordeni ilə təltif olundum".

A.İsgəndərov doktorantlarının məhz təcavüzün həyata keçirildiyi bölgələrin sakinləri olmalarını da xüsusi vurğulayıb: "Bir əsas cəhəti qeyd edim. Doktorantlarımın əksəriyyəti erməni zülmündən, işğalından ən çox əziyyət çəkən regionların sakinləri, uzun illər işğal altında qalan rayonlarda doğulan gənclərdir. Düşünürəm ki, onların əksəriyyəti bundan sonra da Qarabağ Universitetində çalışacaq, böyük tarixi araşdırmalara imza atacaq, tarixin kölgəsində qalan yüzlərlə faktın üstünə işıq salacaqlar”.

A.İsgəndərov sözügedən dövrün Azərbaycanda zülm, işgəncə, qanla yanaşı, həm də qürurla yazıldığını da deyib: “Mart soyqırımı ilə bağlı nə qədər kədərli səhnələri dilə gətirmişəmsə, Qafqaz İslam Ordusu və AXC ilə bağlı qürurla danışmışam, bu mövzularda çıxış etmək üçün həmişə böyük zal istəmişəm. Qürurla xatırladığım xatirələrimdən birini Türkiyədə Qafqaz İslam Ordusunun tədqiqatçısı kimi çıxış edərkən yaşamışam. Müşahidə etdim ki,biz  bu mövzuda qardaş Türkiyə tarixçilərindən daha əhatəli biliyə malikik. Oradakı çıxışım çox böyük marağa səbəb oldu, məni o dövrdə Türkiyənin Baş naziri olan Məsud Yılmaz qəbul etdi, qol saatını mənə hədiyyə etdi”.

A.İsgəndərov Qafqaz İslam Ordusunun tarixinin də qürurla dolu olduğunu qeyd edib: “Bu ordu Azərbaycana yola çıxanda böyük  müharibədən çıxmışdı. Bu torpaqlara gələn hər əsgəri isə evinə qayıtmaq, illərdən bəri görmədiyi ailəsini görmək arzusunu ürəyində boğan bir könüllü idi, zülmə son qoymaq, qanı bir, canı bir qardaşını xilas etmək niyyəti ilə bu yola çıxmışdı. Onların bu fədakarlığının nəticəsi AXC oldu, Bakı düşmən işğalından azad edilərək paytaxt oldu. Bu yolda 1330 nəfər əsgər və zabit şəhid verdik. Bu tarix heç vaxt unudula bilməz! Bu gün daha bir qürurumuz 44 günlük Vətən müharibəsində bizə qalibiyyət qazandıran orduya sahib olmağımızdır. Onların sayəsində beynəlxalq tədbirlərə qürurla qatılır, qazandıqlarımızdan fəxrlə danışırıq. Bir neçə dövləti çıxmaq şərti ilə bütün dünya bir yana, ordumuz, dövlətimiz, Ali Baş Komandanımız bir yana oldu. Nəticə nə oldu?! Böyük siyasi iradə, hərbi güc, lider qətiyyəti, cəsarəti ilə Azərbaycan ərazi bütövlüyünü bərpa etdi. Azərbaycan öz tarixində ilk dəfə Ali Baş Komandan İlham Əliyevin rəhbərliyi altında işğal altında olan torpaqlarımızı geri aldı, 1923-cü ildə sovet dövlətinin təzyiqi nəticəsində Qarabağda yaradılan separatçı rejimi tarixdən sildi, Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini və suverenliyini bərpa etdi".

Millət vəkili tarixçilərin önündə yeni hədəflər olduğunu da deyib: "Bu gün tarixçilərin qarşısında duran ən mühüm vəzifə Qərbi Azərbaycanın tarixini olduğu kimi, mənbələr əsasında dünyaya çatdırmaq və beynəlxalq aləmə belə bir çağırış etməkdir: Kimsə Qərbi Azərbaycanın tarixi Azərbaycan torpağı olmasına azca şübhə edirsə, onda sənədlərlə tanış olaraq həqiqəti öyrənsin!".