Cəmiyyətimizə xas unikal hörmət forması: Niyə hamıya müəllim deyirik?

Cəmiyyətimizə xas unikal hörmət forması: Niyə hamıya müəllim deyirik? 

Uşaqkən məktəb yollarını ilk dəfə addımladığımız o həyəcanlı gündə qarşımıza çıxan birinci insan məhz müəllim olub. O mehriban şəxs bizə təkcə oxumağı, yazmağı öyrətmədi, insan olmağın, cəmiyyətə yararlı fərd kimi yetişməyin ilk toxumlarını səpdi qəlbimizə. Müəllimimiz bizə hərfləri tanıtdı, eyni zamanda həyatın da əlifbasını öyrətdi.

Zaman keçdi. Biz böyüdük, müəllimlər dəyişdi, amma “müəllim” sözü dəyişmədi. Bu kəlmə həm yaddaşımızda, həm də dilimizdə öz müqəddəsliyini qorudu. Hər birimiz üçün müxtəlif obrazlara büründü: tələbkar, bəzən əsəbi, bəzən nəvazişli oldu. Bütün bunların fövqündə ən yüksək hörmətə layiq olan şəxsiyyət kimi qəbul olundu. Həqiqətən də, müəllim yalnız məktəbdə dərs deyən biri deyil, həyat dərsi verən, insan yetişdirən, cəmiyyətin gələcəyini formalaşdıran bir simadır. 

Bu gün əfsuslar olsun ki, hər yerdə, hər kəsə “müəllim” deyirik: bəzən taksi sürücüsünə, bəzən bərbərə, bəzən də sadəcə tanımadığımız bir yaşlıya müraciət edəndə bu sözdən istifadə edirik. Nə üçün belədir? Niyə müqəddəs bir ad bu qədər “geniş auditoriya”ya aid edilir? 

Əgər hər kəs müəllimdirsə, bəs əsl müəllimin yeri haradadır? Bu müqəddəs ad bu qədər geniş mənada işlədiləndə, o, doğrudanmı nüfuzunu itirməyə başlayır? Yoxsa əksinə, xalqımızın təfəkküründə “müəllim” obrazı elə yüksəkdədir ki, hər kəsə onu yaraşdırırıq?

Bu suallar ətrafında düşündükcə, məsələ təkcə dil və ünsiyyət məsələsi kimi görünmür. Bu, cəmiyyətin müəllim obrazına, təhsilə, hörmət və dəyər anlayışına münasibətini göstərən dərin bir sosial refleksiyadır.

Azərbaycanda insanlara “müəllim” deyə müraciət edilməsi təkcə dil vərdişi deyil...

Mövzuyla bağlı “Azərbaycan müəllimi”nə danışan ADPU-nun İbtidai təhsilin pedaqogikası kafedrasının müdiri, pedaqoji elmlər doktoru, professor, Əməkdar elm xadimi Fərrux Rüstəmov bildirir ki, Azərbaycanda insanlara “müəllim” deyə müraciət edilməsi təkcə dil vərdişi deyil, həm də dərin tarixi-mədəni və sosial-psixoloji təmələ malik bir ünsiyyət formasıdır. Bu anlayışın formalaşması orta əsrlərdən başlayaraq İslam mədəniyyəti və Şərq fəlsəfəsinin təsiri ilə sıx bağlıdır. O dövrdə bilik verən, öyrədən, yol göstərən hər bir şəxsə “müəllim” deyə müraciət edildiyindən, bu söz mənəvi və mədəni dəyər daşıyan anlayışa çevrilmişdir. Bu səbəbdəndir ki, Həzrəti Əli demişdir: “Mənə bir hərf öyrədənin qulu olaram”. Müəllimin fəaliyyəti ilahi yaradılışın davamı kimi dəyərləndirilmiş, məktəb müqəddəs məkan – nur, işıq, hikmət ocağı hesab olunmuşdur. Müəllimin sözünü kəsməmək, qarşısında ayağa qalxmaq, sual vermək üçün icazə istəmək kimi davranışlar yeni təhsil mədəniyyətini formalaşdırmışdır ki, nəticədə müəllimə qarşı mistik bir hörmət yaranmışdır. Bu hörmət zamanla müəllimlik peşəsinin həm nüfuz, həm də savad göstəricisinə çevirmişdir.

Fərrux müəllimin sözlərinə görə, sovet dövründə də müəllimlik yüksək ictimai statusa malik idi. Müəllim yalnız təhsilverən deyil, həm də maarifçi, ideoloji tərbiyəçi və ictimai xadim kimi qəbul edilirdi. Xüsusilə XX əsrin 20-30-cu illərində müəllimlər məktub yazmaq, ərizə doldurmaq, insanlara məsləhət vermək kimi işləri də yerinə yetirirdilər. Bu səbəbdən müəllim savadın və sivilizasiyanın təmsilçisinə çevrilmişdi. Kənd və şəhərlərdə müəllimlərə dərin hörmət bəslənir, onlar “dövlət adamı” kimi qəbul olunurdular. Kiməsə “müəllim” deyə müraciət etmək həm hörmət əlaməti, həm də status tanıması idi: “XX əsrin 70-80-ci illərində bu hörmət çərçivəsi daha da genişləndi. Artıq “müəllim” sözü yalnız dərs deyən şəxslərə deyil, savadlı, yaşca böyük, ziyalı insanlara da şamil olunmağa başladı”.

“Müəllim” termini yalnız pedaqoji təhsil almış və bu sahədə fəaliyyət göstərən şəxslərə aid edilməlidir

Müsahibimiz deyir ki, müasir dövrdə texnologiya və informasiya əsri ilə əlaqədar olaraq yeni peşələr meydana çıxsa da, “müəllim” sözünün geniş və bəzən qeyri-dəqiq istifadəsi davam edir. Dil normaları baxımından yanaşdıqda, “müəllim” termini yalnız pedaqoji təhsil almış və bu sahədə fəaliyyət göstərən şəxslərə aid edilməlidir: “Avropa ölkələrində bu məsələyə daha ciddi yanaşılır. Orada “teacher”, “lehrer”, “professeur” və digər oxşar sözlər yalnız rəsmi şəkildə təhsil verən peşə sahiblərinə aid edilir. Əgər qarşı tərəfin müəllim olmadığı halda ona bu şəkildə müraciət edilərsə, bu, anlaşılmazlığa səbəb ola bilər. Hörmət ifadə etmək üçün isə cinsə və sosial statusa uyğun formal müraciət formalarından (“Mr.”, “Mrs.”, “Dr.”, “Sir”, “Madam”, “Herr”, “Frau”, “Monsieur”, “Signore” və s.) istifadə olunur. Türkiyədə də bu qaydaya əsasən yalnız təhsil işçilərinə “öğretmen” deyilir. Lakin son illərdə “hocam” ifadəsi daha geniş yayılıb və daha çox hörmət forması kimi qəbul edilir.

Peşəsi müəllim olmayan şəxslərə müraciət edərkən alternativ ifadələrdən istifadə etmək olar

Fərrux müəllimin fikrincə, “müəllim” sözünün hər yerdə və hər kəsə qarşı istifadəsi bu peşənin ictimai dəyərinin azalmasına səbəb ola bilər. Bu səbəbdən insanlara peşəsinə, yaşına, ictimai mövqeyinə və münasibət səviyyəsinə uyğun fərqli müraciət formalarından istifadə etmək daha məqsədəuyğundur. “Müəllim” sözündən yalnız yerində və məqsədli şəkildə istifadə olunmalıdır. Həqiqi peşəsi müəllim olmayan şəxslərə müraciət edərkən “bəy”, “xanım”, “qardaş”, “bacı”, “ağsaqqal”, “ustad” kimi alternativ ifadələrdən istifadə etmək daha uyğun olar. Seçilən müraciət forması isə qarşı tərəfin yaşına, statusuna, davranışına və danışıq tərzinə uyğunlaşdırılmalıdır. Bu yanaşma müəllim peşəsinin nüfuzunu qorumağa, eyni zamanda sosial etiketi aydın saxlamağa xidmət edir.

“Bəy” sözü bir zamanlar yüksək sosial statusun göstəricisi idi

“Unutmaq olmaz ki, hər hansı bir sözün yersiz və tez-tez istifadəsi onun dəyərinin azalmasına, başqa sözlə, “inflyasiyasına” səbəb olur. Fərrux Rüstəmov qeyd edir ki, məsələn, “bəy” sözü bir zamanlar yüksək sosial statusun göstəricisi idi. Sovet dövründə sinfi ayrı-seçkiliyin simvolu kimi qəbul olunaraq istifadəsi qadağan edilmişdi. Lakin müstəqillikdən sonra bu söz milli-mədəni kimlik axtarışları fonunda yenidən canlandırıldı. Parlamentdə, mətbuatda, məktəblərdə bu söz geniş şəkildə istifadə olunmağa başladı. Ancaq zamanla hər kəsə “bəy” deyilməsi bu sözün spesifikliyini və məna dəyərini azaltdı. Üstəlik, bəzən “bəy” deyə müraciət edilən şəxslərin davranışı bu sözə uyğun gəlmədiyindən, ifadə ironik məna daşımağa başladı. Məsələn, kobudun və savadsızın birinə “bəy” deyilməsi təbii ki, ikrah doğurmaya bilməzdi”. Fərrux Rüstəmovun fikrincə, eyni vəziyyət “müəllim” sözü ilə də baş verə bilər. Bu dəyərli sözün ictimai nüfuzunu qorumaq üçün onu yalnız layiq olduğu halda və müvafiq kontekstdə işlətmək lazımdır.

Gəlin “müəllim” sözünü hər kəsə yox, həqiqətən bu peşənin əsl sahiblərinə deyək

Göründüyü kimi “müəllim” sözü təkcə bir peşənin adı deyil. Bu söz özündə məsuliyyət, nümunə, zəhmət və fədakarlıq daşıyır. Tarixən xalqımız bu ada dərin ehtiramla yanaşıb. Lakin bu gün həmin sözün cəmiyyət içində bu qədər rahat işlədilməsi, onun məna yükünü yüngülləşdirməyə doğru aparır. Bəlkə də indi özümüzə bu sualı verməliyik: Biz "müəllim" sözünü yaşadırıq, yoxsa adiləşdiririk? Əslində cavab bizim müəllimə və təhsilə olan münasibətimizdə gizlənir.

Gəlin “müəllim” sözünü hər kəsə yox, həqiqətən buna layiq olanlara deyək. Onun mənəvi çəkisini qoruyaq ki, gələcək nəsillər bu peşəyə baxanda qürur duysunlar, ali bir vəzifə olaraq görsünlər”.