Süni intellekt və təhsildə hüquqların qorunması

Süni intellekt və təhsildə hüquqların qorunması

UNESCO tərəfindən "Süni intellekt və təhsildə hüquqların qorunması" adlı hesabat hazırlanıb.

“Azərbaycan müəllimi” xəbər verir ki, Təhsil İnstitutunun Beynəlxalq Təhsil İcmalı bülleteninin sentyabr sayında hesabatdan çıxarışlara yer verilib.

Hesabatın hazırlanmasında məqsəd texnologiyanın təhsildə tətbiqinin insan hüquqları, sosial ədalət və inklüzivlik prinsiplərinə uyğun şəkildə həyata keçirilməsini təmin etməkdir. Buna baxmayaraq, bu inkişaflar təhsilə universal çıxış hüququnun qorunması baxımından ciddi bərabərsizliklərin yaranmasına səbəb olmuşdur. Belə ki, 2024-cü il etibarilə dünyada 2.6 milyard insanın hələ də internet resurslarına çıxış imkanı məhduddur.

Rəqəmsal çətinliklər süni intellekt imkanlarından yararlanma sahəsində də bərabərsizliyi artırır. Texnoloji resurslara çıxışın məhdud olduğu aşağı və orta gəlir səviyyəsinə malik ölkələrin əhalisi, əlilliyi olan və ya digər həssas kateqoriyalara daxil edilən uşaqlar təhsildən daha çox uzaqlaşırlar. Buna misal olaraq Afrika (40%) və digər aşağı gəlir səviyyəsinə malik ölkələrdə isə məktəblərin yalnız 30%-i şəbəkəyə inteqrasiya olunmuşdur.

Hesabatda Sİ-nin təhsil sektorunda istifadəsinin sürətlənməsi, fərdiləşdirilmiş tədris, öyrənmə nəticələrinin təhlili, adaptiv sistemlərin inkişafı və idarəetmədə səmərəlilik kimi bir çox üstünlüklər gətirdiyi qeyd edilir. Buna baxmayaraq, Sİ çatbotlarından həddən artıq istifadə koqnitiv zəiflik (AICICA- Al-Chatbot-Induced Cognitive Atrophy) riskini artırır təhsilalanlarda yaddaş itkisi, motivasiya azalması və təxirəsalma kimi əlamətlərin artması ilə nəticələnir.

Bununla yanaşı, hesabatda Sİ əsaslı tədris alətləri və platformalarının bir sıra etik və hüquqi risklər daşıdığı xüsusi vurğulanır. Hesabatda qeyd olunur ki, bu sistemlər çox zaman şəxsi məlumatların toplanması, kommersiya məqsədli yönləndirmə, alqoritmik qərəzlik, avtonomluğun məhdudlaşdırılması və kiberzorakılıq kimi ciddi problemlərlə müşayiət olunur. Şagirdlərin məlumatları tez-tez valideynlərin razılığı olmadan toplanır, üçüncü tərəflərlə paylaşılır və kommersiya məqsədilə istifadə olunur. Bu uşaqların şəxsi məlumatlarının məxfiliyinə və təhlükəsizliyinə birbaşa təhdid yaradır. Bu məqsədlə dövlətlər insan hüquqlarını qorumaq üçün tənzimləyici çərçivələr qurmalı, kommersiya maraqlarının təhsil hüququnu pozmamasına nəzarət etməlidir. Eyni zamanda ümumi məlumatların qorunması qaydaları (General Data Protection Regulation - GDPR) tipli qanunlar və məlumatların qorunmasına dair mövcud mexanizmlərin daha da təkmilləşdirilməsi və gücləndirilməsi zəruridir. Təhsil platformaları məlumatı minimum həcmdə toplamalı, üçüncü tərəflərlə paylaşmanı məhdudlaşdırmalıdır.

Hesabatda vurğulanır ki, Sİ sistemlərinin qərarvermədə fəal rolu təhsilalan və təhsilverənlərin müstəqil fikir azadlığını məhdudlaşdıra bilər və bu əsas etik problemlərdən biri kimi qiymətləndirilir. Hesabatda təhsilalan və təhsilverənlərin rəqəmsal alətlərin dizayn və idarəetməsində iştirakını, həmçinin avtonomluğun qorunmasını təhsil prosesinin şəffaflığı və hesabatlılığı baxımında məqsədyönlü xarakter daşıdığı vurğulanır.

Si ilə avtomatlaşdırma əmək bazarında dəyişikliklərə səbəb olmuşdur. Hesabat gələcək üçün tələb olunan bacarıqların (Sİ savadlılığı, əməkdaşlıq, kommunikasiya, yaradıcılıq) kurikuluma daxil edilməsini mühüm addım kimi qeyd edir. Bu minvalda hesabat gənclərin əmək hüquqlarının qorunmasını və rəqəmsal bacarıqlarını inkişaf etdirərək, əmək bazarında onların daha güclü müdafiə olunmalarını mühüm hesab edir.

Hesabatda xüsusi diqqət çəkilən digər məsələlər arasında dil və mədəniyyət müxtəlifliyinin qorunması, əlilliyi olan şəxslər üçün əlçatan Sİ alətləri və təhsildə kiberzorakılığın qarşısının alınması məsələləri də yer alır. Hesab edilir ki, Sİ platformaları yalnız texniki baxımdan yox, həm də sosial baxımdan ədalətli şəkildə hazırlanmalı və tətbiq olunmalıdır. Bu əsasda Milli dillərdə resursların yaradılması və açıq lisenziyalı materialların təşviqi vacibdir. Bundan əlavə hesabatda rəqəmsallaşmanın karbon emisyonları artırılmamalı, davamlı inkişaf hədəflərinə uyğun şəkildə planlaşdırılmalıdır.

Hesabatda Sİ-nin tətbiqinin hüquqi aspektləri də geniş araşdırılıb. Belə ki, UNESCO hesab edir ki, yeni texnologiyalarla birlikdə təhsil hüququnun təfsiri də dəyişməlidir. Təhsil hüququ rəqəmsal resurslara çıxışı, şəxsi məlumatların qorunmasını, internet təhlükəsizliyi və rəqəmsal alətlərin həddindən artıq fərdiləşdirilməsi nəticəsində yarana biləcək alqoritmik manipulyasiya və davranış yönləndirməsindən müdafiə hüququnu da əhatə etməlidir.

Hesabatda qarşıya çıxan etik və hüquqi çətinliklərin aradan qaldırılması məqsədilə siyasətçilərin insan hüquqlarının qorunması, rəqəmsal təhsil mühitlərinə sistemli şəkildə inteqrasiya etmələri vacib məqam kimi göstərilir. Bunun üçün UNESCO-nun 5C çərçivəsi əlaqəlilik (connectivity), məzmun (content), insan potensialı / səriştə (capacity), xərc / sabitlik (cost), öhdəlik / siyasi iradə (commitment) əsas götürülərək aşağıdakı tədbirlərin həyata keçirilməsi irəli sürür:

1) Koordinasiya və liderlik: Rəqəmsal transformasiya yalnız texniki bir məsələ deyil, o güclü liderlik, hüquqi tənzimləmə və müxtəlif maraqlı tərəflər arasında səmərəli koordinasiya tələb edir. Hökumətlər rəqəmsal təhsilin tənzimlənməsi üçün milli strategiyalar hazırlamalı və bu prosesdə insan hüquqlarına əsaslanan yanaşmanı önə çəkməlidirlər.

2) Məzmun və həllər: Tədris platformalarında təqdim olunan rəqəmsal məzmun inklüziv, kurikuluma uyğun, mədəniyyət yönümlü və çoxdilli olmalıdır. Məzmunun hazırlanmasında müəllimlərin və şagirdlərin iştirakı təmin edilməli və bu məzmunlar yalnız texniki deyil, həm də etik standartlara cavab verməlidir.

3) Bacarıqlar və mədəniyyət: Texnologiyanın səmərəli istifadəsi üçün müəllimlərin, şagirdlərin və valideynlərin rəqəmsal savadlılığı artırılmalıdır. Müəllimlərə Sİ alətlərindən istifadə üçün peşəkar inkişaf imkanları yaradılmalı, eyni zamanda onların pedaqoji müstəqilliyi qorunmalıdır.

4) Bağlantı və infrastruktur: Təhsilin rəqəmsallaşdırılması yalnız internet bağlantısı ilə bitmir. Keyfiyyətli infrastruktur, cihazların əlçatanlığı, kibertəhlükəsizlik, informasiya məxfiliyi və texniki dəstək sistemləri də bu prosesin ayrılmaz hissəsidir. Məktəblər yalnız əlaqə nöqtəsi kimi deyil, tam funksional rəqəmsal ekosistem kimi inkişaf etdirilməlidir.

5) Maliyyələşmə və davamlılıq: Rəqəmsal xidmətlər davamlı və ədalətli şəkildə maliyyələşdirilməlidir. Dövlət və tərəfdaş qurumlar rəqəmsal təhsilə sərmayə yatırmalı və resursların bölgüsündə sosial ədalət prinsipləri əsas götürülməlidir.