Uşaq bağçada da televizora baxacaqsa, ora niyə gedir?

Uşaq bağçada da televizora baxacaqsa, ora niyə gedir?

Uşaqların erkən yaşlarda ekran qarşısında saatlarla əyləşməsi valideyn və pedaqoqların uzun müddətdir ki, müzakirə etdiyi mövzudur. Bir sıra beynəlxalq tədqiqatlar göstərir ki, 2 yaşına qədər uşaqların televiziya, telefon və s. qarşısında vaxt keçirməsi onların dil, diqqət və sosial bacarıqlarının inkişafına mənfi təsir göstərə bilər. Amerika Pediatriya Akademiyasının (AAP) 2024-cü ildə yayımladığı nəşrdə 18 aydan kiçik uşaqlar üçün ekran istifadəsinin yalnız videozənglərlə məhdudlaşdırılması tövsiyə edilir. 2-5 yaş arası uşaqlar üçün isə gündəlik ekran vaxtı 1 saatla məhdudlaşdırılmalı, bu zaman da valideyn və ya digər böyüklər də onlarla birgə ekran qarşısında olmalıdır.

Lakin son zamanlar bəzi bağçalarda uşaqların sakit qalması üçün tərbiyəçilərin onları televiziya qarşısında əyləşdirdikləri iddiaları var. Bu da yuxarıda sadaladığımız tövsiyələrlə ziddiyyət təşkil edir. O zaman belə bir sual ortaya çıxır: əgər uşaq televiziyaya baxacaqsa, niyə onu bağçaya göndərirlər? Axı evdə də onu izləyə bilərdi…

Məsələ ilə bağlı “Azərbaycan müəllimi”nə danışan pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin (ADPU) baş müəllimi Xəyalə Məmmədova bildirib ki, azyaşlıların sakit qalması üçün televiziya qarşısında əyləşdirilməsi pedaqoji cəhətdən yanlış yanaşmadır: “Televizor uşağı zahirən sakitləşdirsə də, bu sakitlik öyrənmə və inkişaf baxımından “boşluq” yaradır. Uşaq o an tərbiyəçinin nəzarətində deyil, ekranın təsiri altında olur. Halbuki bağça dövrü elə bir mərhələdir ki, uşaq hərəkətlə, oyunla, səs və duyğu ilə öyrənir. Televizor qarşısında oturmaq təbii inkişaf mexanizmini passivləşdirir və uşağı müşahidəçiyə çevirir. Uşaq sakit oturur, amma öyrənmir, baxır, amma düşünmür. Bu, təhsil prosesində “fəal öyrənmədən” “passiv izləməyə” keçid deməkdir və uşağın inkişafını yavaşladır. Digər tərəfdən, televizor qarşısında sakitlik emosional yüklənmənin basdırılması deməkdir. Yəni uşaq içindəki enerjini, marağı və ifadə ehtiyacını boğur, çünki ekran ona hər şeyi hazır təqdim edir. Məktəbəqədər yaşlı uşaq üçün hərəkət, danışmaq, sual vermək, toxunmaq, hiss etmək öyrənməkdir.

Uşağın enerjisini “söndürmək” yox, onu faydalı istiqamətə yönəltmək lazımdır. Məsələn, ritmik oyunlar, hərəkətli tapşırıqlar, musiqi ilə bədən ifadəsi, plastilinlə, rənglə, su ilə oyunlar uşağın içindəki enerjini yaradıcı şəkildə atmağa kömək edir. Hərəkət stresin və emosional yüklənmənin təbii çıxış yoludur. Daha sonra kinestetik fəaliyyətlər, musiqi, ritm, yaradıcılıq və oyun vasitəsilə tədris uşağın duyğularını sabitləşdirir və özünü tənzimləməsinə yardım edir. Ona görə də uşağın enerjisini sakitləşdirmək deyil, bədən, duyğu və ağıl arasında körpü qurmaq lazımdır. Uşaq enerjisini istifadə etdikcə tənzimləməyi öyrənir”.

“Uşaqların dəcəllik etməsi sağlam inkişafın göstəricisidir”

Pedaqoq söyləyir ki, bu yaşda uşaqların dəcəllik etməsi tamamilə normaldır və sağlam inkişafın göstəricisidir: “Dəcəllik uşağın öz emosiyalarını idarə etməyi öyrənməsi prosesidir. Məsələn, o, hirsini ağlayaraq, danışaraq və ya qaçaraq ifadə edir. Bu onun üçün bir növ emosional boşalma mexanizmidir. Əgər böyüklər bu davranışı “sakit ol”, “sus” kimi reaksiya ilə qarşılayırlarsa, uşaq emosiyalarını gizlətməyi, amma idarə etməməyi öyrənir. Əksinə, böyüklər “sən əsəbiləşmisən, amma gəl bu hissi başqa cür ifadə edək” deyəndə uşaq duyğularını tanımağı və yönləndirməyi öyrənir. Dəcəllik çox vaxt enerjinin idarə edilməməsindən, yəni uşaq üçün az hərəkət, çox qayda və ya sıxıcı mühitin olmasından qaynaqlanır. Əgər bağçada fəaliyyətlər passivdirsə, uşağın bədəni enerjisini istifadə edə bilmir və o, bu enerjini “pis davranış” formasında çıxarır. Bağça dövründə uşaqlar ilk dəfə sosial qaydalarla qarşılaşırlar: paylaşmaq, gözləmək, sırada dayanmaq, başqasını dinləmək. Bütün bunlar öyrənilən bacarıqlardır. Ona görə də uşağın “dəcəlliyi”, əslində, onun “mən buradayam” demə formasıdır.

“Hiperaktivlik və diqqət dağınıqlığı “tərbiyə çatışmazlığı” deyil”

Hiperaktiv və ya diqqəti tez yayınan uşaqlara “problemlidir” damğası vurmaq olmaz. Onlar daha çox hərəkət və ifadə ehtiyacı olan uşaqlardır. Onlara qısa, dəyişkən və maraqlı tapşırıqlar vermək, hər kiçik uğuru müsbət şəkildə vurğulamaq lazımdır. Əvvəlcə çox vacib bir həqiqəti qəbul etməliyik: hiperaktivlik və diqqət dağınıqlığı “tərbiyə çatışmazlığı” deyil. Bu, uşağın beyin fəaliyyətinin fərqli işləməsi ilə bağlıdır. Yəni bu uşaqlar daha çox hərəkət, daha sürətli düşüncə və daha yüksək stimul ehtiyacı ilə dünyanı qavrayırlar. Onları dəyişdirməyə çalışmaq yox, enerjilərini idarə etməyi öyrətmək lazımdır. Uşaq qəbul olunduğunu hiss etdikdə o da öz davranışına nəzarət etməyi öyrənməyə başlayır. Qeyd etmək istəyirəm ki, bu uşaqlar proqnozlaşdırıla bilən mühitdə özlərini daha təhlükəsiz hiss edirlər. Məsələn, günün gedişatı vizual şəkildə göstərilməli, tapşırıqlar böyük deyil, xırda hissələrə bölünməli, “bütün oyuncaqları yığ” deməkdənsə, “əvvəl kubları qutuna qoy, sonra kitabları rəfə düz” deyilməli, fəaliyyətlər arasında keçid xəbərdarlığı verilməlidir. Struktur uşağa istiqamət verir, çünki onun beyninə “nə olacaq” barədə sakitlik siqnalı göndərir.

“Sakit uşaq həmişə balanslı uşaq demək deyil...”

Sakit uşaq həmişə balanslı demək deyil, bəzən o, sadəcə qorxduğu üçün sakitdir. Enerjili uşaq isə həyatı daha canlı qavrayır. Əgər biz ona sərhəd və istiqamət verə bilsək, bu enerji gələcəkdə yaradıcılıq, liderlik və təşəbbüskarlıq kimi keyfiyyətlərə çevriləcək”.
X.Məmmədova uzun müddət televiziya qarşısında qalmağın uşağın inkişafına hansı mənfi təsirləri göstərdiyi barəsində də danışıb. Onun sözlərinə görə, ekran qarşısında uzun müddət qalmaq uşağın həm bədən, həm də beyin inkişafına mənfi təsir edir, onda əsəblilik, diqqətsizlik, tənbəllik və sosial təcrid halları yarada bilər: “Hərəkətsizlik motor bacarıqların zəifləməsinə, passiv izləmə isə nitqin gecikməsinə və diqqət dağınıqlığına səbəb olur. Uşaq real münasibətlərdən uzaqlaşdıqca sosial bacarıqları və empatiya hissi də zəifləyir. Ən təhlükəlisi isə odur ki, uşaq öz daxili dünyasını deyil, ekranın yaratdığı süni dünyanı yaşamağa başlayır. Bəzən uşaqlar ekrandakı obrazları o qədər güclü mənimsəyirlər ki, real və xəyali dünya arasında sərhədlər qarışır. Bu da qorxu, aqressiya və ya emosional yüklənmə yarada bilər.

“Uzunmüddətli ekrana məruz qalmaq bədənin təbii inkişafını ləngidir”

Uzunmüddətli ekran qarşısında qalmaq bədənin təbii inkişafını da ləngidir. Hərəkətsizlik, əzələ zəifliyi, duruş problemləri, yorğunluq, yuxu pozğunluğuna səbəb ola bilər”.

Pedaqoq bunun üçün tərbiyəçi-müəllimlərə və valideynlərə də tövsiyə verməyi unutmur: “Televizor əvəzinə uşaqlar üçün alternativ fəaliyyətlər çoxdur. Məsələn, qrup oyunları, hekayə terapiyası, müşahidə tapşırıqları, oyunlar, rəqs və ritm məşğələləri və s. misal çəkmək olar. Uşaqlar bu fəaliyyətlərdə həm enerjilərini istifadə edir, həm də diqqətlərini bir nöqtəyə yönəltməyi öyrənirlər. Əgər uşağın beyni maraqlı və aktiv məşğuliyyətlə doludursa, o, təbii olaraq sakit və balanslı olur. Uşağı ekrandan uzaqlaşdırmaq üçün əsas şərt boşluq yaratmamaqdır. Uşaq televizor qarşısında sakit qalırsa, deməli, orada onun maraq, rəng, hərəkət və hiss ehtiyacları ödənir. Uşaqları rəngli ekrandan uzaq tutmaq istəyiriksə, onlara daha rəngli və maraqlı fəaliyyət təqdim etməliyik”.

Maksimum 15 dəqiqə

ADPU-nun Pedaqoji psixologiya kafedrasının baş müəllimi Nigar Məmmədova bildirir ki, bağça yaşlı uşaqlar, yəni 3-6 yaş aralığında olanlar yalnız qısa müddətdə, maksimum 15 dəqiqə televiziyaya baxa bilərlər: “Uşağın saatlarla televiziyaya baxması, cizgi filmləri izləməsi və ya telefondan istifadə edilməsi qəbuledilməzdir. Uşaqların bu yaş dövründə idrak, emosional, sosial və fiziki bacarıqları formalaşır. Televiziya və ekran qarşısında uzun müddət qalmaq onların inkişafını məhdudlaşdırır, söz ehtiyatının zəifləməsinə və emosional gərginliyin yaranmasına səbəb olur. Azyaşlıların fantaziyası bu yaşda çox aktivdir və onları televiziyanın qarşısına uzun müddət oturtmaq əvəzinə, rəsm çəkməyə, plastilinlə işləməyə, rollu oyunlar oynamağa, təbiəti müşahidə etməyə, musiqi və rəqs fəaliyyətlərinə cəlb etmək daha faydalıdır. Onların suallar verməsi, rollu oyunlar oynaması, tapmacalar həll etməsi və digər interaktiv fəaliyyətlərlə məşğul olması onların qavrayışını, hafizəsini və yaradıcılıq qabiliyyətlərini inkişaf etdirir”.

“Uzun müddət televiziya qarşısında oturmaq uşaqları passiv, asosial və gərgin edir”

Psixoloq qeyd edir ki, bağçalarda uşaqları sakitləşdirmək üçün televiziyaya yönəltmək, əslində, onların enerjisini və öyrənmə üsullarını boğur: “3-6 yaşlı uşaqlar enerjili və hərəkətlidir, bu onların öyrənmə prosesinin təbii hissəsidir. Televiziya qarşısında uzun müddət oturtmaq onları passiv, asosial və emosional baxımdan gərgin edə bilər. Əslində, uşaqlar bağçaya həm öyrənmək, həm də sosiallaşmaq üçün gəlirlər. Bu yaşda hərəkət və oyun uşaqların inkişafı üçün vacibdir.

Yaxşı tərbiyəçilər uşaqların təbii maraqlarını dəstəkləyərək onların potensialını inkişaf etdirirlər. Televiziya əvəzinə interaktiv və yaradıcı fəaliyyətlər uşaqların gələcək uğurlarına daha müsbət təsir göstərir”.

“Uşaqların oyuncaqları qırması gözəl bir şeydir, çünki...”

N.Məmmədova söyləyir ki, uşaqların dəcəl olması təbii haldır, 3-6 yaşlı uşaqlar enerjilidir və hərəkətləri onların öyrənmə üsuludur: “Əslində, oyuncaqları qırmaq və hərəkət etmək onların dünyanı öyrənməsinə xidmət edir. Əgər uşaq bir oyuncağı qırırsa, bu, gözəl bir şeydir, yəni uşaq onun necə yarandığını öyrənmək istəyir. Bəzən biz oyuncaqları uşaqlara vermirik ki, qırır və ya dağıdırlar. Bu, əslində, bu cür olmamalıdır.

Bağçada uşaqları televiziyanın qarşısında oturtmaq onların fitri istedadlarını boğur, pessimist ruh formalaşmasına səbəb ola bilər və sosiallaşma imkanlarını məhdudlaşdırır”, – deyə o əlavə edib.