Keyfiyyətli təhsil üçün müəllimdən hansı bacarıqlar gözlənilir?

Azərbaycanda müəllim əməyinin qiymətləndirilməsi məsələsi yenidən gündəmə gəlib. Təklif olunan yeni model saathesabı yanaşmanı aradan qaldırıb müəllimlərin tam və yarım ştat işləmə prinsipi ilə maaş almasını nəzərdə tutur. İlk baxışda texniki görünən bu dəyişiklik, əslində, müəllim fəaliyyətinə dair gözləntilərin çərçivəsini yenidən müəyyənləşdirir. Elm və təhsil naziri Emin Əmrullayev də son çıxışlarının birində bildirib ki, keyfiyyətli təhsil üçün müəllimlərdən daha yüksək standartlar tələb olunmalıdır. Bu yanaşma müəllimin peşəkarlığını təhsilin ümumi səviyyəsi ilə birbaşa əlaqələndirən ənənəvi tezisi bir daha gücləndirir.

Artıq söhbət yalnız fənni bilməkdən getmir. Müəllim həm də şagirdin düşünmə tərzini formalaşdıran, onu yeni bacarıqlarla tanış edən bələdçiyə çevrilir. Bu dəyişən reallıq isə təbii olaraq sual yaradır: müəllimdən hansı standartlar, hansı keyfiyyətlər tələb olunmalıdır?

“Günün tələbi odur ki, müəllimin peşəkar fəaliyyət standartları yaradılsın”

“Azərbaycan müəllimi”nə açıqlama verən ADA Universitetinin Təhsil fakültəsinin dekanı Ülviyyə Mikayılovanın sözlərinə görə, günün tələbi müəllimin peşəkar fəaliyyət standartlarının yaradılmasıdır: ““Yüksək standart” daha çox ümumi keyfiyyət anlayışına bənzəyir. Əslində, təhsildə və ümumiyyətlə, hər bir peşə fəaliyyətində peşəkar fəaliyyət standartları var. Həmin standartlar göstərir ki, müəllim peşə fəaliyyətində hansı tələblərə uyğun işləməlidir. Peşəkar bilik, yəni şagirdlərin necə öyrəndiyini başa düşmək və bilmək, peşəkar tədris təcrübəsi buraya aiddir. Müəllim bilməlidir ki, təlim və öyrənmə necə planlaşdırılmalı, şagirdin biliyi necə qiymətləndirilməli, şagirdlə necə əks-əlaqə qurulmalı, dəstəkləyici mühit necə yaradılmalı və nəhayət, bir peşəkar kimi daim öyrənməyə yönəlməlidir. Bu, müxtəlif ölkələrdə müəllimlərin peşəkar fəaliyyəti standartlarına daxil olan göstəricilərdir.

Əslində, bizdə heç vaxt müəllimin peşəkar fəaliyyət standartları olmayıb. Müəllimin əmək funksiyaları və vəzifələri var, amma bir standart kimi peşəkar fəaliyyət tələbləri formal şəkildə qoyulmamışdı. Günün tələbi isə odur ki, müəllimin peşəkar fəaliyyət standartları yaradılsın. Bu, çox vacib məsələdir. Yalnız bundan sonra həmin standartlar göstərməlidir ki, biz cəmiyyət və təhsil sistemi olaraq müasir müəllimdən nə gözləyirik, onun fəaliyyətinə hansı tələblər qoyuruq”.

Ü.Mikayılova bildirir ki, müəllimlərin peşəkar fəaliyyət standartları təhsil siyasəti səviyyəsində yalnız başlanğıcdır: “Müəllimin peşəkar fəaliyyət standartları təhsil siyasətinin nüvəsini təşkil edir. Bu nüvə əsasında müəllimlərin ilkin təhsil sistemi qurulur. Yəni müəllim hazırlığı sistemi, kurikulumu, proqramı standartlara uyğun formalaşdırılmalıdır. Standart müəllimdən nə istəyirsə, müəllim hazırlığı proqramları, pedaqoji kollec və universitetlər öz proqramlarını buna uyğun qurmalıdır. Sonra müəllimlərin peşəkar inkişaf sistemi həmin standartlar üzərində formalaşdırılmalıdır. Məsələn, xarici ölkələrdə universitetlər kurslar təklif edir və göstərilir ki, bu kurs çərçivəsində müxtəlif standartlara uyğun bilik və bacarıqlarınızı artıracaqsınız. Deməli, müəllimin peşəkar fəaliyyət standartı bütövlükdə təhsil sisteminə yeni məna və tələblər gətirir. Məncə, bu, sistemli şəkildə olmalıdır və buradan başlamaq lazımdır. Müəllimin peşəkar fəaliyyət standartlarına uyğun işləməsi üçün həm müəllim hazırlığı, həm də peşəkar inkişaf sistemi bu standartlar üzərində qurulmalıdır. Əgər bu qurulmayıbsa, müəllim o standartlara uyğun inkişaf etməyi haradan öyrənsin? Bu, çox vacib məsələdir”.

“Keyfiyyət yalnız sistemli yanaşma ilə mümkündür”

Müəllimlərin iş saatına əsaslanan yeni maaş modeli haqqında da danışan dekan qeyd edib ki, bizə hər iki halda keyfiyyətli müəllim lazımdır: “Əgər biz müəllimi tam ştata keçiririksə və gözləyiriksə, daha keyfiyyətli fəaliyyət göstərəcək, bu zaman proses mütləq sistemli şəkildə qurulmalıdır. Yalnız tam gün iş yerində oturmaqla müəllim keyfiyyətli olmayacaq. Kimsə düşünürsə, müəllim tam ştat işləyəndə bütün günü internetdə araşdırma edəcək və ya kitab oxuyacaq, bu, yanlışdır. Sistem müəllimi motivasiya etməlidir. Müəllimə dəstək verilməli, öyrənmək imkanları yaradılmalı, yaxşı iş şəraiti tanınmalıdır. Təcrübəmdə də görmüşəm ki, bəzi yerlərdə saat 9-dan 6-ya qədər oturmaq tələb olunur, amma rəhbərlik mənalı işlə təmin etməyəndə, nəticədə, insanları sadəcə saatları sayır və günü bitirmək istəyirlər.

Bir məsələni də vurğulayım: sistem və fərd arasındakı fərq. Biz istəyirik ki, təhsil sistemimiz, müəllimin fəaliyyəti keyfiyyətli olsun, bunun üçün sistemli şəkildə müəllimə dəstək göstərməliyik. Müəllim hazırlığını dəyişmədən, peşəkar inkişafı təmin etmədən müəllimdən keyfiyyət tələb etməməliyik. Keyfiyyət yalnız sistemli yanaşma ilə mümkündür. Bu məsələ fərdin deyil, sistemin üzərində qurulmalıdır”, – deyə o qeyd edib.

“Standartların yüksəldilməsi üçün müxtəlif dəstək mexanizmləri verilməlidir”

Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, Əməkdar müəllim Vaqif Mahmudov da müasir dövrdə müəllimlərin qarşısına qoyulan tələblərdən danışıb və bildirib ki, “müəllim üçün yüksək standart” anlayışı, adətən, tək bir sahəni deyil, bütöv bir peşəkar portreti və sistemi əhatə edir: “Müəllimin peşəkar fəaliyyət standartları bir-biri ilə sıx bağlı olan bir neçə komponentdən ibarətdir. İlk növbədə, müəllim öz fənni üzrə biliklərə dərindən bələd olmalıdır. Pedaqoji metodika, yəni tədris bacarıqları müəllimin sahib olduğu bilikləri effektiv şəkildə ötürmək qabiliyyətidir. Bu, bütün standartların ən kritik hissəsidir. Müəllimin uğurunun ən vacib göstəricisi isə şagirdlərin nailiyyətləridir, bu, effektivlik ölçüsüdür.

Bu tələblər də öz növbəsində müəllimlərin qarşısına bir sıra bacarıq və vəzifələr qoyur. Bunlardan ən önəmlisi rəqəmsal savadlılıq və fərdiləşdirilmiş təhsil tətbiqidir. Yəni hər bir öyrənənin fərqli öyrənmə sürəti, üsulu və qabiliyyəti olduğunu anlamaq və dərs prosesini müxtəlif səviyyədəki şagirdlərə uyğunlaşdırmaq gözlənilir. Müəllim həm də digər müəllimlərlə, məktəb rəhbərliyi və valideynlərlə səmərəli əlaqə qurmalıdır. 
Bundan əlavə, təhsil standartları, metodlar və texnologiya daim dəyişir. Bu dəyişikliklərin fonunda müəllimin öz peşəkar inkişafına fasiləsiz investisiya etməsi gözlənilir. Standartların yüksəldilməsi üçün müəllimlərə müxtəlif dəstək mexanizmləri paralel şəkildə verilməlidir. Məsələn, peşəkar inkişaf və davamlı təlim şəraiti yaradılmalı, maddi və mənəvi təşviq, psixoloji və sosial dəstək göstərilməlidir”.

Sabit maaş və bonus sistemi

Pedaqoq iş saatına əsaslanan maaş sisteminə tövsiyə olaraq bildirir ki, ən yaxşı həll yolu sabit maaş əsasında qurulmuş, əlavə nailiyyətlər və xüsusi vəzifələr (mentorluq, layihə rəhbərliyi) üçün bonus sisteminin olduğu hibrid model ola bilər: “Təhsil mexaniki bir xidmət deyil, insan inkişafına yönəlmiş, yaradıcılıq tələb edən prosesdir. 30-40 il əvvəl müəllimlik daha nüfuzlu və stabil iş kimi görünürdüsə, indiki müəllimlik daha mürəkkəb, çoxtərəfli, psixoloji cəhətdən daha yorucu və ictimai tənqidə daha çox məruz qalan bir peşəyə çevrilib. Müasir müəllim texnoloji, psixoloji və inzibati bacarıqların qarışığına ehtiyac duyur. O vaxtkı müəllim daha çox bilik ötürən və nizam-intizamı təmin edən idi. Onun məsuliyyəti məhdud resurslarla mövzunu əzbər mənimsətmək idi. İndiki müəllim isə daha çox problemləri həll etməyi öyrədən, fərdi yanaşmanı tətbiq edən və rəqəmsal mühitdə bilikləri idarə etməyi öyrədən bir bələdçidir. İndiki müəllimlik rolu daha mürəkkəbdir, çünki təkcə fənn biliyi yox, həm də psixoloji, texnoloji və metodoloji səriştələr tələb edir”, – deyə o söyləyib.