2024-cü ilin ən yaxşı 7 elm hadisəsi

2024-cü il elmi təfəkkürə malik olanlar üçün istər neytrino eksperimentləri, istərsə də radiasiya tədqiqatları ilə maraqlı, həyəcanverici bir il oldu. 

“Azərbaycan müəllimi” xəbər verir ki, bu il, həqiqətən də tarixi və müasir dövrü bir araya gətirən araşdırma ili idi. 2000 illik kompüterin sirlərini açan ən qabaqcıl qravitasiya dalğası tədqiqatlarından tutmuş 2 milyard illik qayada qədim canlı mikrobları aşkar edən infraqırmızı spektroskopiyaya qədər 2024-cü il sübut etdi ki, keçmiş haqqında heç vaxt kifayət qədər öyrənmək mümkün deyil. İbtidai qayalardan və minillik kompüterlərdən başqa, kvant və hissəciklər fizikasında da mühüm kəşflər və inkişaflar baş verdi ki, bu da kainat haqqında anlayışlarımızı yaxşılaşdırmaq üçün gələcəyə yönəlik vədlər verir.

1. Kvant fizikası ilə ümumi nisbilik nəzəriyyəsini birləşdirən tənlik

İlk dəfə olaraq riyazi struktur sübut etdi ki, Eynşteynin fəza, zaman və cazibə qüvvəsi arasındakı əlaqəni izah edən ümumi nisbilik nəzəriyyəsi elektronların, fotonların və onların davranışını təsvir edən elm sahəsi olan kvant fizikası ilə uyğun gəlir. O, kosmosdakı sirli qaranlıq maddədən tutmuş, telefonunuzun fənəri tərəfindən yayılan fotonlara qədər bəşəriyyətə məlum olan hər bir fiziki hadisəni izah etmək potensialına malikdir.

1. Canlı mikrobları özündə saxlayan iki milyard illik qaya

Mikrobioloqlar Cənubi Afrikanın şimal-şərqində yerləşən 2 milyard illik qayada böyük bir kəşf ediblər. Olduqca qədim olan bu qaya yalnız yaşayış üçün deyil, eyni zamanda “möhürlənmiş çatları” içərisində canlı mikrobları ehtiva edirdi və “indiyə qədər kəşf edilmiş qədim qaya içərisində canlı mikrobların tapılmasının ən qədim nümunəsi” rolunu oynayır. Qayanın dəyişməz strukturu bu antik mikrobların iki milyard il boyunca inkişaf etməsi üçün sabit yaşayış mühitini təmin edib.

1. Qravitasiya dalğası tədqiqatının aydınlatdığı 2000 illik kompüter

Bu tədqiqat 1901-ci ildə kəşf edilmiş qədim Antikitera mexanizmi haqqında təzə təfərrüatları üzə çıxarıb. Mexanizmin “təqvim həlqəsi” haqqında yeni məlumatlar verildi. Statistik analiz üsullarından istifadə edən tədqiqatçılar müəyyən etdilər ki, halqada çox güman ki, Misir və ya digər 360 günlük təqvimlərdən daha çox Ay təqviminə uyğun gələn 354 dəlik var.

1. İnsanlardan 1000 dəfə yüksək radiasiya səviyyəsinə dözə bilən yeni su ayısı növləri

Su ayılarının ən qeyri-adi qabiliyyətlərindən biri onların radiasiyaya qarşı inanılmaz dözümüdür. Onlar insanlar üçün ölümcül hesab olunandan minlərlə dəfə yüksək dozalara dözə bilirlər. Tədqiqatçılar su ayılarını ağır ion radiasiyasına məruz qoyub və sonra onların molekulyar aktivliyini təhlil ediblər. Stres reaksiyası ilə bağlı 285 genin aktivləşdiyini müəyyən ediblər. Bu onu göstərir ki, bu genlər su ayılarının sağ qalmasına və radiasiyanın vurduğu zədələri bərpa etməyə kömək etməkdə mühüm rol oynayır.

1. Avropa nüvə araşdırmaları təşkilatının ilk dəfə yüksək enerjili neytrinoları tutan təcrübəsi

Tədqiqatçılar teraelektronvolt (TeV) enerji diapazonunda ilk dəfə yüksək enerjili elektron və myuon neytrinonun qarşılıqlı təsirini birbaşa müşahidə etdilər. Tədqiqatçılardan biri komandanın səylərini “sahədə genişmiqyaslı eksperimental tədqiqatların strategiyasında inqilab edə biləcək hissəciklər fizikasında bir irəliləyiş” kimi təsvir edib.

1. Çinin 9500 km mənzilli radarı Giza piramidaları üzərində plazma qabarcıqları aşkar edib

Çin alimləri Haynanda LARID radarından istifadə edərək Misir piramidaları və Miduey adaları üzərində plazma qabarcıqları aşkar ediblər. Ekvatorial plazma qabarcıqları Yer atmosferinin yuxarı təbəqəsi olan ionosferdə yüklü hissəciklərin qəfil itirilməsi nəticəsində aşağı enlik ərazilərində baş verən qeyri-adi hava hadisələridir. Yüzlərlə kilometr genişliyə çata bilən bu qabarcıqlar GPS siqnallarını pozur və peyk rabitəsinə mane olur. Ötən il inşa edilmiş aşağı enlikli uzunmənzilli ionosfer radarı olan LARID-dən istifadə edən Çin radarda plazma qabarcıqlarını aşkar edən ilk ölkə oldu.

1. Dünyada ilk dəfə kürkü, orqanları və mədəsi sağlam olan 44 000 illik canavar tapıldı

Rusiyanın şimal-şərqindəki Yakutiya bölgəsinin şaxtalı soyuqları əvvəllər donda qorunub saxlanılan minillik heyvan cəsədlərini versə də, bu canavar növün ilk tapıntısı idi. Tədqiqatçılar Buz dövründə mövcud olan qədim mikroblar, o cümlədən patogenlər və onların funksiyaları haqqında öyrənməyə ümid edirlər.