Təhsilin yeni çağırışları: Bacarıqlı işçilər və məlumatlı istehlakçılar

Təhsilin yeni çağırışları: Bacarıqlı işçilər və məlumatlı istehlakçılar

OECD tərəfindən "Səlahiyyətli vətəndaşlar, məlumatlı istehlakçılar və bacarıqlı işçilər: davamlı gələcək üçün təhsil və bacarıq siyasətlərinin hazırlanması" adlı hesabat təqdim olunub. 

“Azərbaycan müəllimi” xəbər verir ki, hesabatdan çıxarışlar tərcümə edilərək Təhsil İnstitutunun Beynəlxalq Təhsil İcmalı bülleteninin yanvar sayına salınıb.

Hesabat təhsil və təlim sistemlərinin transformativ dəyişikliklərə, dayanıqlı cəmiyyətlərin qurulmasına və yaşıl keçidə dəstəkdəki mühüm rolunu vurğulayır. Hesabatda iqlim dəyişikliyi, biomüxtəlifliyin itirilməsi və çirklənmə kimi qlobal böhranların dövrümüzün ən böyük çağırışlarından olduğu bildirilir. Qeyd olunur ki, bu problemlər insan rifahını, iqtisadi sabitliyi və ətraf mühitin sağlamlığını təhdid edir. Bu qarşılıqlı əlaqəli məsələlər transformativ həllər tələb edir. Belə ki, bacarıqların təhsil ilə inkişafı bu həllərin mərkəzində dayanması amili də hesabatda əksini tapıb. Bildirilib ki, təhsil sistemləri insanlara məsuliyyətli davranmaq, səmərəli qərarlar qəbul etmək və davamlı keçidlərə töhfə vermək üçün unikal imkanlar təqdim edir.

Hesabat təhsil və bacarıq siyasətlərini yenidən təkmilləşdirmək üçün ibtidai təhsildən ali təhsil və ömürboyu öyrənməyə qədər uzanan həyat dövrü yanaşmasını təqdim edir. Həmçinin hesabat qlobal nümunələr və məlumatlara əsaslanaraq aşağıdakı sahələrdə fəaliyyət strategiyaları təklif edir:

1. Vətəndaşları və icmaları davamlı fəaliyyət üçün gücləndirmək;
2. Məlumatlı istehlak və həyat tərzi seçimlərini təşviq etmək;
3. Yaşıl iqtisadiyyata uyğunlaşmaq üçün fərdləri lazımi bacarıqlarla təmin etmək.

Hesabatda aşağıdakı nüanslar önə çıxarılıb: 

Davamlı təhsil üçün holistik, həyat dövrü yanaşması

Davamlı təhsil uşaqlıqdan başlanmalı və ömür boyu davam etməlidir. Erkən mərhələdə verilən təhsil ilkin məlumatlılıq yaradır, böyüklər üçün təlimlər isə yaşıl işlər və davamlı təcrübələr üçün vacib bacarıqları inkişaf etdirir. Ömürboyu öyrənmə, ətraf mühit problemlərinin doğurduğu sürətli sosial və iqtisadi dəyişikliklərə uyğunlaşmaq üçün xüsusi əhəmiyyət daşıyır.

Bu yanaşma təhsilin hər mərhələsində davamlılıq mövzusunun inteqrasiyasını tələb edir. Təhsil, iqlim dəyişikliyi, biomüxtəlifliyin itirilməsi və ətraf mühitin deqradasiyası kimi qlobal problemlərin həllində əsas rol oynayır. Hesabat vurğulayır ki, təhsil sistemləri fərdləri davamlı təcrübələri dəstəkləmək üçün zəruri bilik və bacarıqlarla, münasibətlərlə təmin etmək məqsədilə inkişaf etdirilməlidir.

Məsələn, G20 ölkələrində böyüklərin 71%-i iqlim dəyişikliyi ilə bağlı təcili tədbirləri dəstəkləsə də, onların əksəriyyəti bu problemin səbəbləri və həll yolları haqqında dərin anlayışa malik deyil.

OECD-nin 2018-ci il Beynəlxalq Şagird Nailiyyətlərin Qiymətləndirilməsi Proqramına (PISA) əsasən, 15 yaşlı şagirdlərin təxminən 80%-i iqlim dəyişikliyi haqqında məlumatlı olduqlarını bildiriblər. Şagirdlərin yalnız 63%-i onun təsirlərini izah etməkdə özlərini əmin hiss edib. Bu daha güclü davamlılıq təhsilinin vacibliyini bir daha göstərir.

Fərdi və kollektiv agentliyin gücləndirilməsi

Qlobal böhranlara effektiv reaksiya vermək üçün fərdlər ekoloji savadlılıq, sistem düşüncəsi və elmi anlayışı inkişaf etdirməlidir. Agentliyin gücləndirilməsi fərdlərin sosial və ekoloji sistemlər daxilində məsuliyyətli addımlar atmasını təmin edir. Bu yanaşma təkcə fərdi məsuliyyəti önə çıxarmır, həm də kollektiv fəaliyyətin və hökumətlərin məsuliyyətə cəlb edilməsinin vacibliyini vurğulayır.

Sosial davranış dəyişikliklərində təhsilin rolu 

Təhsil sistemləri davranış və normalara təsir göstərərək öyrənənləri həm fərdi, həm də ictimai səviyyədə davamlı seçimlər etməyə hazırlayır. 
Hesabatda qeyd edilir ki, enerji, nəqliyyat və qida istehlakı kimi əsas sahələrdə həm fərdi həm də kollektiv fəaliyyət istixana qazı emissiyalarını əhəmiyyətli dərəcədə azalda bilər. Məsələn, Earth4All sorğusuna (2024) görə, G20 ölkələrində böyüklərin 71%-i emissiyaların azaldılması üçün təcili tədbirlərin zəruriliyinə inanır.

Norveçdə 2023-cü ildə yayımlanan bir hesabat isə yaşıl iqtisadiyyata keçid zamanı meydana çıxan bacarıq boşluqlarını aradan qaldırmaq üçün təhsil müəssisələri, işəgötürənlər və hökumət arasında daha güclü əməkdaşlığın əhəmiyyətini xüsusi vurğulayır. 

Əmək bazarı transformasiyası və yaşıl keçid

Hesabatda bildirilir ki, sıfır emissiyalara keçid əmək bazarlarını dəyişdirir. Yüksək emissiyalı sektorlarda çalışan işçilər hədəfli yenidən ixtisaslaşma təşəbbüsləri olmadan işlərini itirmək riski ilə üzləşirlər.

Eyni zamanda, hesabatda bildirilir ki, OECD ölkələrində böyüklərin yalnız 40%-i işlə bağlı formal və ya qeyri-formal təlimlərdə iştirak edir. Bu xüsusilə yüksək emissiyalı sənayelərdə çalışan və yaşıl iqtisadiyyata keçid zamanı geridə qalmaq riski ilə üzləşən işçilər üçün narahatedicidir. 2023-cü ildə Avropa Peşə Təhsili və Təliminin İnkişafı Mərkəzi 2035-ci ilə qədər bacarıq tendensiyalarını proqnozlaşdıraraq bərpa olunan enerji və davamlı kənd təsərrüfatı kimi sahələrdə yaşıl bacarıqlara ehtiyac olacağını vurğulayıb.

Bərabərlik və inteqrasiya maneələri

Aşağı gəlirli icmalar, kənd işçiləri yaşıl təhsil və iş imkanlarına məhdud çıxışa malikdir. Sosial-iqtisadi fərqlərin daha da dərinləşməməsi üçün təhsil və təlimdə mövcud bərabərsizliklər aradan qaldırılmalıdır. Bu məsələ xüsusilə qadınlar və kənd yerlərində çalışan işçilər üçün vacibdir.

Çağırışlar və imkanlar

Təhsil sistemləri bir tərəfdən iqlimlə bağlı böhranlardan, infrastruktur zədələnməsi və tədrisin fasilələrə məruz qalmasından təsirlənir. Digər tərəfdən isə təhsil davamlılığı təşviq etmək və zəruri bacarıqları inkişaf etdirmək üçün effektiv vasitədir. Bununla belə mövcud sistemlər bəzi əsas sahələrdə çatışmazlıqlara sahibdir:

• Bacarıq inkişafı boşluqları: OECD ölkələrində böyüklərin yalnız 40%-i işlə bağlı öyrənmədə iştirak edir, yüksək emissiyalı sənaye işçiləri arasında bu göstərici daha da aşağıdır.
• Gənclərin marağının azalması: Yeniyetmələr orta təhsildə təkrarlanan və ya kifayət qədər dərin olmayan kurikulumlar səbəbindən ətraf mühit məsələlərinə maraq göstərməyə bilər.
• Ekoloji cəhətdən dayanıqlı iş yerləri paradoksu: yüksəkixtisaslı ekoloji cəhətdən dayanıqlı peşələr qabaqcıl bacarıq və biliklərə ehtiyac duyur, aşağı ixtisaslı ekoloji cəhətdən dayanıqlı peşələr isə sabitlik və münasib maaş təmin etmədiyi üçün cəlbedici görünmür.
• 2019-cu ildə qlobal emissiyaların əsas mənbələri enerji (34%), sənaye (24%), kənd təsərrüfatı (22%), nəqliyyat (15%) və binalar (5.6%) olmuşdur.
• OECD ölkələrində 15 yaşlıların yalnız 50%-dən azı davamlılıqla bağlı suallara düzgün cavab veriblər. Belə ki, bu da ətraf mühit təhsilində əhəmiyyətli boşluqları üzə çıxarır.
• Əmək bazarı məlumatları bərabərsizlikləri vurğulayır: böyüklərin yalnız 40%-i işlə bağlı təlim və ya peşəkar inkişaf fəaliyyətlərində iştirak edir. Xüsusilə yüksək emissiyalı sektorlarda bu nisbət daha aşağıdır.

Hesabatda bir sıra tövsiyələr də yer alır:

1. Kurikulum və kvalifikasiyaları uyğunlaşdırmaq
Davamlılıq bacarıqlarını bütün kurikulum səviyyələri üzrə xəritələşdirərək, boşluqları müəyyənləşdirin və yaşıl əmək bazarının tələbləri ilə uyğunlaşdırın.
Təhsil proqramlarının bütün mərhələlərində həm texniki həm də ümumi bacarıqları inteqrasiya edin.

2. Müəllimlərin bacarıqlarını artırmaq
Davamlılığı tədrisə daxil etmək üçün müəllimlərə ixtisasartırma, peşəkar inkişaf və digər treninqlər təşkil edin. 
Müəllim hazırlığı proqramlarına davamlılıq təhsilini inteqrasiya edərək, onların praktik bacarıqlarını təkmilləşdirin.

3. Təcrübə və yerli tədrisi təşviq etmək
Məktəblər, icmalar və sənayelər arasında tərəfdaşlıqları dəstəkləyərək yerli ehtiyaclara cavab verən tədris təcrübələrini inkişaf etdirin.
Uğurlu davamlılıq təhsili təşəbbüslərini genişləndirmək üçün xüsusi təşviqlər və hüquqi çərçivələr yaradın.

4. Formal və qeyri-formal təhsil sistemlərini əlaqələndirmək
Böyüklər və peşə/iş dəyişikliyi dövründə olan şəxslər üçün əlçatan yenidən ixtisaslaşma proqramlarını dəstəkləyin, ömürboyu öyrənməni təşviq edin.
Ali təhsilin elm, kommunikasiya və ictimai məlumatlandırma kampaniyalarındakı rolunu gücləndirərək, geniş kütlələrin maarifləndirilməsini artırın.

5. Bacarıqların proqnozlaşdırılması və qiymətləndirilməsini təkmilləşdirmək
Bacarıq strategiyalarını sıfır emissiya siyasətlərinin əmək bazarına təsirləri ilə uyğunlaşdırın.
Yerli səviyyədəki bacarıq boşluqlarını daha effektiv şəkildə həll etmək üçün regional çərçivələr və əməkdaşlıq modelləri hazırlayın.

6. Yaşıl karyera məsləhətini təkmilləşdirin.
Karyera məsləhətlərini davamlı əmək bazarı imkanları ilə uyğunlaşdıraraq tələbələri və işçiləri yaşıl işlərə yönləndirin.
Yaşıl karyera yollarının müxtəlif nümunələrini ictimai maarifləndirmə kampaniyaları və tərəfdaşlıq layihələri vasitəsilə nümayiş etdirin.

7. İnklüziv bacarıq tədris sistemləri inkişaf etdirin. 
Yaşıl bacarıq təliminə çıxışı genişləndirmək üçün sənaye, hökumət və təhsil müəssisələri arasında əməkdaşlığı artırın.
Dezavantajlı qrupların təlimə bərabər çıxışını təmin edərək iştirak maneələrini minimuma endirin.

Nəticə:

Davamlı gələcəyə nail olmaq üçün təhsil və bacarıq siyasətləri iqlim dəyişikliyinin reallıqları və yaşıl iqtisadiyyatın tələbləri ilə uzlaşdırılmalıdır. Bərabərlik, fərdi təşəbbüskarlığın (agentlik) və ömürboyu öyrənmənin dəstəklənməsi sayəsində təhsil sistemləri fərdləri məsuliyyətli və təsirli fəaliyyətə hazırlaya bilər. Bu məqsədə çatmaq üçün siyasətçilər, təhsil işçiləri və sənaye nümayəndələri arasında əməkdaşlıq xüsusi əhəmiyyət daşıyır.
Bu transformativ səylər nəticəsində vətəndaşlar, istehlakçılar, işçilər davamlı və inklüziv gələcəyin formalaşdırılmasına töhfə vermək üçün zəruri bacarıqlarla təchiz olunacaq.