“Öyrənməyi öyrətmək” – Dərin öyrənmənin sirri

“Öyrənməyi öyrətmək” – Dərin öyrənmənin sirri

Tədris prosesi təhsilalanların düşüncə bacarıqlarını və öyrənmə qabiliyyətini inkişaf etdirən mərhələdir. Lakin bəzi hallarda diqqət şagirdin materialı tam mənimsəməsinə, həyat fəaliyyətində effektiv istifadə edə bilməsinə deyil, müxtəlif imtahanlarda yüksək bal toplamasına yönəldilir. Şagirdlər bilikləri qavramaq yerinə, məlumatları müvəqqəti olaraq yadda saxlayırlar. Nəticədə, onlar imtahanlardan sonra öyrəndiklərini sürətlə unudurlar.

Şagirdlərə öyrənməyin təkcə əzbərləməkdən ibarət olmadığını və biliklərin uzun müddət yadda saxlanılmasının əhəmiyyətini öyrətmək lazımdır. Şagirdlərə öyrənməyi öyrətmək onların yaradıcı düşüncə bacarıqlarını, problem həlletmə qabiliyyətlərini inkişaf etdirməkdir. 

Bəs necə edə bilərik ki, şagirdlər təkcə imtahanlarda müvəffəqiyyət qazanmaq üçün deyil, akademik və peşəkar həyatlarında lazım olacaq bilikləri tam mənimsəmək üçün çalışsınlar?

Təhsil eksperti Rəsul Ağayev “Azərbaycan müəllimi”nə bildirib ki, şagird öyrəndiyini bir müddət sonra unudursa, bunun səbəbi sadəcə yaddaş problemi deyil. Bu daha çox öyrənmənin keyfiyyətinə və məqsədinə, anlamanın dərinliyinə bağlıdır:

"Bu prosesdə bir neçə əsas amil rol oynayır. Şagirdlər məqsədyönlü deyil, nəticəyönlü öyrənirlər. Başqa sözlə desək, şagirdlər çox zaman “niyə öyrənirəm?” sualına cavab tapmadan yalnız imtahanı uğurla vermək üçün öyrənirlər. Belə öyrənmə zamanı məlumat tez bir zamanda unudulur. Şagirdlərin əksəriyyəti öyrənmə necə baş verir, yaddaş necə işləyir, bilik necə möhkəmlənir kimi vacib sualların cavablarını bilmir. Onlara qeydlər aparmaq, təsnif etmək, təkrar sxemi qurmaq, özünə sual vermək, konsepsiya xəritələri çəkmək, vizuallaşdırmaq kimi texnikalar öyrədilmir. 

Təhsilalanlar çox zaman testə uyğun hazır cavabları əzbərləyir, lakin bu cavabların məntiqi əsasını, fəlsəfəsini, konkret situasiyalarda tətbiqini bilmirlər. Bu da “xarici biliyə sahib olmaq”, lakin “daxili mənimsəmə olmaması” kimi bir nəticə doğurur. Şagirdlər materialı qısamüddətli əzbərləyir, lakin dərindən anlamadıqları üçün uzunmüddətli yaddaşda saxlamırlar. Eləcə də əgər öyrənilən material təcrübə ilə bağlı deyilsə, şəxsi düşüncə ilə əlaqələndirilməyibsə, təkrar və tətbiq edilməyibsə, bu biliklər bir neçə həftəyə unudulur. Əlavə olaraq, imtahan sistemində, əsasən, doğru variantı tapmaq tələb olunur ki, bu da şagirdlərdə tənqidi, yaradıcı və analitik düşünmə bacarığının inkişafını zəiflədir və nəticədə problemi həll edən deyil, sadəcə cavabları xatırlayan şagirdlər yetişir.
Şagirdlərimiz dərs prosesində hazır bilikləri əldə edirlər: müəllim dərsi izah edir, şagird yazır, ev tapşırığını edir, testə cavab verir. Bu proses beynin aktiv deyil, passiv rejimdə işləməsinə səbəb olur. Halbuki insan beyni məlumatı emal, yenidən təşkil, müqayisə və tətbiq etdikdə öyrəndiyini daha uzun müddət yadda saxlayır.
Təhsil nəzəriyyələri biliklərin yadda saxlanması və uzunmüddətli olması üçün fərqli prinsiplər irəli sürür. Belə ki, əgər şagird bir məlumatı nə üçün öyrəndiyini və harada tətbiq edə biləcəyini bilirsə, həmin məlumat onun beynində daha uzun qalır.  Bundan başqa, "Ebbinghaus unutma əyrisi" göstərir ki, təkrar edilməyən bilik 1-2 həftəyə 80% unudulur. Amma biliklər müxtəlif kontekstlərdə tətbiq edildikdə, təkrar müxtəlif formalarda aparıldıqda, dərindən dərk olunanda yadda qalır. Eləcə də biliyin özününküləşdirilməsi olduqca vacibdir. Məlumatın öz sözləri ilə izah edilməsi, başqasına öyrədilməsi, qrup müzakirələrində tətbiqi və problemlərin həlli üçün istifadə edilməsi öyrənmənin dayanıqlılığını artırır. 

Şagirdlərə düzgün öyrənmə qaydalarını öyrətmək üçün onlara müxtəlif strategiyalar, məlumatların necə qavranılması, yaddaş texnikaları, təkrar metodları, özünə sual vermənin faydaları və digər mövzularda təlimlər keçmək, mentorluq dəstəyi göstərmək lazımdır. Hər bir dərsin sonunda refleksiya aparılmalıdır: “Bu gün nə öyrəndim?”, “Bu bilik nə işimə yarayacaq?”, “Öyrənərkən nə çətin oldu?”, “Daha yaxşı necə öyrənə bilərdim?” və s. Müəllim öyrənməyə bələdçi, motivasiya edici və istiqamətverən şəxs olmalıdır. O, öyrənmə prosesini şagirdlə birgə düşünməli, onunla birgə fasilə edərək, suallar verərək, təkrar strukturu quraraq irəliləməlidir.

“Dərin öyrənmə” şagirdin məlumatı anlamaq, əlaqələndirmək, tətbiq, təhlil və sintez etmək bacarığıdır. Tədris psixologiyası deyir ki, əgər bir şagird yalnız cavabı bilirsə, bu, yaddaşdır; əgər cavabı izah edə bilirsə, bu, anlayışdır; əgər onu yeni şəraitdə tətbiq edə bilirsə, bu, mənimsəmədir. Problem əsaslı və layihə əsaslı öyrənmə, fikir xəritələri, müzakirələr, debatlar, sual-cavab, öz-özünə sualvermə kimi metodlar dərindən öyrənməni təşviq edən metodlardır. Formativ qiymətləndirmə, davamlı rəylər, portfolio, layihələr, təqdimatlar, refleksiya, özünü və yoldaşını qiymətləndirmə kimi üsullar da dayanıqlı öyrənməyə təkan verən qiymətləndirmə üsullarıdır”.

R.Ağayev bildirib ki, bilik yönümlü dərsliklər, test və cavab əsaslı qiymətləndirmə, izahat və ev tapşırığı kimi müəllim fəaliyyətləri, testləri işləmək kimi şagird fəaliyyətləri tədris prosesinin əzbərə əsaslanan və nəticəyönümlü bir model üzərində qurulduğunu göstərir. Belə olan halda öyrənmənin məqsədi həyat bacarığı qazanmaq yox, imtahandan keçmək səviyyəsində məhdudlaşır: 

““Öyrənməyi öyrətmək” o deməkdir ki, şagird biliyi necə öyrəndiyini bilir, öz bilik boşluqlarını tanıyır və onu aradan qaldırma yollarını axtarır, tədqiqat aparır, sual verir, əlaqə qurur, refleksiya edir. Bunun üçün müxtəlif üsullar mövcuddur. Problem və layihə əsaslı öyrənmə real həyatla əlaqə qurur, tədqiqat və düşünmə bacarığını inkişaf etdirir. Eləcə də komanda və qrup işi, fikir mübadiləsi və əməkdaşlıq yolu ilə biliklər daha da möhkəmlənir. Reflektiv yazılar və təqdimatlar vasitəsilə şagirdlər öyrəndiklərini öz sözləri ilə yazır və ya başqalarına izah edirlər. Bu isə onların öz fikirlərini formalaşdırmasına və məlumatı daha yaxşı başa düşməsinə kömək edir. Şagirdlər öyrəndikləri mövzunu sxem, cədvəl və ya qrafik təsvirlər şəklində təqdim edərək məlumatları daha asan yadda saxlamağa və onların arasında əlaqə qurmağa nail olurlar. 

Bundan başqa, qiymətləndirmədə alternativ yanaşmaların – layihələr, portfoliolar, təqdimatlar, müzakirə forumları, açıq suallar, tənqidi düşüncə və təhlilə əsaslanan cavabların tətbiqedilməsi, şagirdlərin yalnız yaddaş gücünü deyil, həm də anlama, tətbiqetmə, təhlil, yaradıcı düşünmə və özünüifadə bacarıqlarını ölçməyə imkan yaradır. Bu cür qiymətləndirmə formaları yalnız nəticəni deyil, şagirdin təfəkkür dərinliyini, fikirlərarası əlaqə qurma və məntiqi əsaslandırma qabiliyyətini üzə çıxarır, onlara məsuliyyət hissi, təşəbbüskarlıq və müstəqil düşünmə vərdişləri aşılayır, müəllimə də daha ədalətli, şəxsiləşdirilmiş və inkişaf yönümlü rəy vermək imkanı yaradır. Müəllim öyrənməni təşviq etməli, suallar verməli və şagirdləri cavab verməyə yox, düşündürməyə çalışmalı, şagirdlərə biliyi necə tapmağı, necə işləməyi və necə tətbiq etməyi öyrətməlidir.

Əgər biz şagirdlərə yalnız informasiya ötürsək, onları biliklə yükləyərik. Əgər biz onlara öyrənməni öyrətsək, onları bacarıqla gücləndirərik. Bu dəyişiklik isə kurikulumların quruluşunda, qiymətləndirmə sistemində, müəllimlərin yanaşmasında və dərs metodlarında baş verməlidir. Çünki məlumatı əzbərləyən şagird sadəcə imtahana hazırlaşır, öyrənməyi bacaran şagird isə həyata hazırlanır”.

Şagirdlərin müstəqil öyrənmə qabiliyyətinin inkişaf etdirilməsi ilə bağlı danışan təhsil eksperti bildirib ki, müstəqil öyrənmə qabiliyyətinin inkişafı üçün daxili motivasiya formalaşdırılmalıdır, çünki xarici motivasiya (qiymət, imtahan, nəticə) keçicidir, lakin daxili motivasiya davamlıdır:

“Şagirdlərə nəyə görə öyrənməli olduqları izah edilməli, real həyatla əlaqə qurulmalı, “Bu bilik mənə nə verəcək?” sualının cavabı aydın olmalı, uğurları tanınmalı və fərdi inkişaf motivasiyası gücləndirilməlidir. Eyni zamanda, tənqidi və reflektiv düşüncə bacarıqları aşılanmalıdır: müstəqil öyrənən şagird öz fikrini formalaşdırmalı və təhlil etməyi bacarmalıdır. Şagirdlərə öz fikrini əsaslandırmaq, alternativ baxışları dəyərləndirmək bacarığı verilməlidir, fikir mübadiləsi, debat, yazılar təşviq olunmalıdır. Eləcə də şagirdlər öyrənmə strategiyalarını bilməlidirlər, çünki şagirdlər öyrənməni öyrənmədikcə müstəqil ola bilməzlər.

Müstəqil öyrənən şagird öyrənməyin məsuliyyətini üzərinə alan, dəyişən dünyaya uyğunlaşa bilən, sual verən, analiz edən, tənqid edən və daim inkişaf edən insandır. Bu isə XXI əsrin insan modelidir: düşünən və dərk edən şagird sabahın ağıllı və faydalı vətəndaşıdır.
Sonda onu vurğulamalıyıq ki, dəyişən zaman dəyişən yanaşma tələb edir. Tədris sisteminin məqsədi sadəcə imtahan nəticələri əldə etmək yox, şagirdlərə öyrənmək ilə dostlaşmağı öyrətməkdir. Biz öyrənməni bir fəaliyyət, refleksiya, düşüncə və transformasiya prosesi kimi təqdim edə bilsək, bu zaman biz əsl təhsil vermiş olarıq”, – deyə o, fikirlərini yekunlaşdırıb.