MÜASİR ƏDƏBİYYATŞÜNASLIĞIN TƏDRİSİ: ÇAĞIRIŞLAR VƏ YANAŞMALAR

02 Mart 2025 23:13 |
Kateqoriya : MƏQALƏLƏR |
43

MÜASİR ƏDƏBİYYATŞÜNASLIĞIN TƏDRİSİ: ÇAĞIRIŞLAR VƏ YANAŞMALAR

Xülasə. Ədəbiyyatşünaslıq ədəbiyyatı, bədii yaradıcılığı, ədəbi metod və istiqamətləri elmi əsaslar və müasirlik meyarları nöqteyi-nəzərindən tədqiq edib öyrənən elmdir. Bədii mətn adı ilə təqdim edilən hər nümunə ədəbiyyat tarixində iz buraxmır və təqdim olunmur. Əgər bədii mətn zamanın sınaqlarından üzüağ çıxa bilirsə, əsl sənət meyarlarına cavab verirsə, yaddaşlarda qalır. Müəllif əsəri yazır, ilk reaksiya tənqidçidən gəlir. Tənqidçi ədalətli və ya ədalətsiz şəkildə tənqid edir. Daha sonra isə nəzəriyyəçi mətni qiymətləndirir. Mətnin “daxilinə səyahət edir”. Bədii nümunənin mətn hesab edilib-edilməməsi o zaman müəyyən olunur. Ədəbi tarixin sınaqlarından çıxa bilməyən mətn bir növ “ələnir”, ədəbi taleyi müəyyənləşir. Ədəbiyyat tarixi bədii mətnin bir növ “qəbul komissiyası”dır. Ədəbiyyatımızda ilk ədəbiyyat tarixçisi elmi dərəcəsi olmayan alim Firidun bəy Köçərli hesab olunur.

Ədəbiyyatın açarı, əsas ölçü söz vahididir. Ədəbi-bədii yaradıcılıq haqqında elm poetika adlanır. Mətn yazılır, tənqidçi reaksiya verir. Mətn necə hazırlanır? Nədən hazırlanır? Burada tənqidçinin köməyinə nəzəri baza çatır. Bəzi tənqidçilər neytraldır. Nəzəriyyəçi müəllifi yox, mətni görür. Ədəbi nəslin nümayəndələri bəzən müşahidə etdiklərini, duyduqlarını qələmə alsalar da, üzə çıxarmaq istəmirlər. Bədii mətnlərin arasında zamanla ayaqlaşmayan, gizli sevgiyə həsr olunmuş əsərlər yer alır. Həmçinin, senzura ədəbiyyatı da bura daxildir. Ümumilikdə belə ədəbiyyat “sandıq ədəbiyyatı” adlanır. “Sandıq ədəbiyyatı” müəyyən qadağaların və ya məhdudiyyətlərin mövcud olduğu dövrdə yaranmış ədəbiyyatdır. Yazıçı ədəbiyyatşünasdan tərif yox, tənqid gözləməlidir, əks halda ədəbiyyatşünaslıqda bu, aktual problemə çevriləcək. Tənqid ədəbi prosesi yaxından izləyir, müasir ədəbi-fikrin analizini verir.

Məqalədə əsas tədqiqat ədəbiyyatın, ədəbiyyatşünaslığın tədris olunması metodikasının qaydalarına, tələblərinə yönəlib. Həmçinin, ədəbiyyatın tədris olunması zamanı müşahidə edilən problemlər də araşdırılıb, təkliflər irəli sürülüb, yeni yanaşmalar təqdim olunub. Orta məktəblərdə və ali təhsil müəssisələrində ədəbiyyat fənni tədris olunan zaman bəzi səhvlərə yol verilir. Məqalədə həmin məsələlərə də toxunulub. Əsas istiqamət ali təhsil müəssisələrində ədəbiyyatşünaslığın tədris olunması zamanı müəyyən edilən mövcud problemlərin həllinə və tədris zamanı gözlənilən tələblərə, yeni yanaşmalara yönəlib.

Summary. Literary criticism is a science that studies and studies literature, artistic creativity, literary methods and directions from the point of view of scientific foundations and modernity criteria. Not every example presented under the name of a literary text leaves a trace in the history of literature and is not presented. If a literary text can withstand the tests of time and meets the criteria of true art, it remains in memory. The author writes the work, the first reaction comes from the critic. The critic criticizes fairly or unfairly. Then the theorist evaluates the text. He “travels inside” the text. It is then determined whether the literary example is considered a text or not. A text that cannot withstand the tests of literary history is “exposed” in a way, its literary fate is determined. The history of literature is a kind of “admission committee” for a literary text. The first literary historian in our literature is considered to be the scientist Firidun bey Kocharli, who did not have a scientific degree.

The key to literature, the main measure is the word unit. The science of literary and artistic creativity is called poetics. The text is written, the critic reacts. How is the text prepared? What is it made of? Here the critic is helped by a theoretical basis. Some critics are neutral. The theorist sees the text, not the author. Although representatives of the literary generation sometimes write down what they observe and feel, they do not want to reveal it. Among the literary texts, there are works dedicated to secret love that do not keep up with the times. This also includes censorship literature. In general, such literature is called “crate literature”. “Crate literature” is literature created during the period when certain prohibitions or restrictions existed. The writer should expect criticism, not praise, from the literary critic, otherwise this will become an urgent problem in literary criticism. Criticism closely follows the literary process and provides an analysis of modern literary thought.

The main research in the article is focused on the rules and requirements of the methodology for teaching literature and literary criticism. Also, the problems observed during the teaching of literature were investigated, proposals were put forward, and new approaches were presented. Some mistakes are made when teaching literature in secondary schools and higher education institutions. The article also touches on these issues. The main direction is aimed at solving the existing problems identified during the teaching of literary studies in higher education institutions, and at the requirements expected during teaching, as well as new approaches.

Açar sözlər: metodika, ədəbiyyatşünaslıq, mətn, tədris, yeni yanaşmalar

Key words: methodology, literary studies, text, teaching, new approaches

GİRİŞ

Məqalə yazılarkən bir neçə prinsipi rəhbər tutmuşuq:

Ədəbiyyatşünaslığın tədrisi zamanı yaranan boşluqlar;
Tədris zamanı aşkar edilmiş mövcud problemlər;
Fənnin tədrisi metodikasına verilən tələblər, yeni yanaşmalar.

Məqaləni yazarkən müşahidə, analiz, müqayisə metodlarından istifadə olunub. Tədqiqatda müşahidələr əsas üstünlük təşkil edir. Məqalədə əsas diqqət ali təhsil müəssisələrində ədəbiyyatın tədris olunması məsələlərinə yönəlib. Ədəbiyyatşünaslığın tədrisi metodikasının əhəmiyyəti tərbiyəvi, idraki və emosional təsiri ilə şərtlənir. Ədəbiyyatın tədrisi metodikası müəllim-şagird, tələbə-şagird əməkdaşlığına əsaslanan pedaqoji prosesdir. Bu fənnin tədrisi metodikası yaradıcı xarakter daşıyır. Burada diqqət edilməli məqamlar var. Ədəbiyyat ruhu qidalandırır, amma oxucu hər əsəri də oxumamalıdır, yoxsa “qida zəhərlənməsi” baş verər.. Görəsən, neçə oxucu “zəhərlənib” ?!

BƏDİİ TƏFƏKKÜRÜN İNKİŞAFI. GƏNC NƏSİL VƏ ƏDƏBİYYAT

Məqalədə əsas diqqət ali təhsil müəssisələrində tədris məsələləri zamanı müəyyən edilmiş problemlərə, təkliflərə yönəlsə də, orta məktəblərdə ədəbiyyatın fənn kimi tədris olunmasını və şagirdlərin dünyagörüşününü formalaşmasında əsas rolu oynadığını nəzərə alaraq, qısa da olsa bu məsələyə toxunmaq istədik.

Öncəliklə qeyd edək ki, müşahidələrimiz zamanı müəyyən olunur ki, orta məktəblərdə şagirdlər arasında elmi-nəzəri bazanın formalaşması məsələsinə o qədər də diqqət yetirilmir. Oxu fəaliyyəti geniş deyil, biblioterapiyanın tətbiqinə az yer verilir. Ədəbiyyat nəzəriyyəsinin tədris olunması zamanı şagirdlərə çərçivəli biliklər verilir. Dərsliklərə daxil edilən bədii nümunələrin hamısı şagirdlərin dünyagörüşünün artırılmasına, bədii tərbiyəsinə xidmət etmir. Məsələn, əvvəlki dərsliklərə nəzər salsaq həmin kitablarda “Məlikməmmədin nağılı”, “Alı kişi”, (“Koroğlu” dastanından) “Prometey əsatiri”, “Heraklın qəhrəmanlıqları: Nemey şiri, Krit öküzü”, “Döyüş türküsü”, Səməd Behrənginin “Balaca qara balıq”, Mikayıl Müşfiqin “Yenə o bağ olaydı”, Rəsul Rzanın “Mən torpağam”, Əkrəm Əylislinin “Ürək yaman şeydir” əsərləri yer alırdı. Qeyd etdiyimiz nümunələr proqramdan çıxarılıb. Səməd Behrənginin “Balaca qara balıq” hekayəsinin və “Prometey əsatiri”nin dərsliklərdən çıxarılması təəccüb doğurur. Biz müşahidə edirik ki, hal-hazırda dərsliklərə salınan bədii nümunələrin arasında şagirdlərin bədii təfəkkürünün inkişafı üçün uyğunsuz materiallar yer alır. Görəsən, bədii nümunələr dərsliklərə daxil edilərkən, metodistlər, təhsil ekspertləri hansı meyarlara əsaslanırlar? Bu suallar açıq qalır.

TƏLƏBƏNİN AKADEMİK YOLU: NƏSİLLƏRARASI KEÇİD VƏ YENİ YANAŞMALAR

Ali təhsil müəssisələrində ədəbiyyatşünaslığın tədrisi ilə bağlı məsələlərə diqqət edək. Ədəbiyyatın tarixi inkişaf dövrləri ayrı-ayrılıqda fənn kimi bakalavr pilləsində tədris olunur. Şifahi xalq ədəbiyyatı, Qədim dövr ədəbiyyatı, Orta dövr ədəbiyyatı, Yeni dövr ədəbiyyatı, Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı. Hətta Türk xalqları ədəbiyyatı, ifadəli oxu, dünya ədəbiyyatı, ölkə ədəbiyyatı, rus ədəbiyyatı, fransız ədəbiyyatı ayrı-ayrılıqda fənn kimi tədris olunur. Bu, sevindirici haldır, lakin burada bir çox boşluqlar da müşahidə olunur. Məsələn, bəzi ali təhsil müəssisələrində Qədim dövr ədəbiyyatı tədris olunarkən, Nizami Gəncəvinin yaradıcılığına toxunulmur və ya yeni dövr ədəbiyyatı tədris olunarkən, tələbələrə bir çox əsərlər oxutdurulmur, fərqli prizmadan təhlil müzakirələrinə yer verilmir. Xüsusilə də M.F.Axundovun yaradıcılığının tədris olunmasına bəzi ədəbiyyatşünaslar laqeyd yanaşırlar. Bakı Slavyan Universitetinin professoru Rəhilə Qeybullayeva önəmli məqamlara üstünlük verir, praktiki bilikləri gənclərdə formalaşdırır. Dosent Aytən Nəzərova Orta dövr ədəbiyyatını tədris edərkən, Nəsimi, Füzuli, Xətayinin yaradıcılığını əhatəli şəkildə izah edir, Qurandan, hədislərdən sitatlar gətirir. Bu, çox yaxşı haldır.

Müasir dövr ədəbiyyatının tədris olunması zamanı bəzi ədəbiyyatşünaslar gənc yazıçıların əsərlərini tələbələrə o qədər də təqdim etmir, sevmədiyi müəlliflərin yaradıcılığını proqrama daxil etmirlər. Alimlər Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı dərslərində tələbələrə hansı müəllifləri oxutdurur və müasir adı altında hansı bədi mətnlərə, şeirlərə müraciət edirlər?

Bəzi ədəbiyyatşünaslar əsərləri tələbələrinə tam oxutdurmur, tələbələrin əsərlərin qısa məzmununu danışması onlar üçün yetərlidir ki, qiymətləri jurnala yaza bilsinlər. Tələbə əsəri tam oxumayıbsa, o əsərə “səyahət etməyibsə”, o əsər onun təxəyyülünün, dünyagörüşünün inkişafına necə təsir edəcək? Tələbədən tələb olunmalıdır ki, əsəri oxusun, öz fikrini desin, fikir mübadiləsi aparmağı öyrənsin. Məsələn, ADU-nun rektoru Kamal Abdulla tələbələrə belə bir qayda qoyur ki, hər smestr məcburi olaraq, 5 bədii əsər oxusunlar.

Ədəbiyyatşünaslığa giriş, ədəbiyyat nəzəriyyəsi, poetika kimi fənnlər ali təhsil müəssisələrinin bakalavr pilləsində ayrı-ayrılıqda fənn kimi tədris olunur. Ədəbiyyatşünaslığın tədrisi zamanı ədəbi tənqid bakalavr pilləsində tədris olunmur, tədris olunan digər qeyd etdiyimiz fənnlərin dərs yükü azdır, halbuki vacib fənnlərdir. Məsələn, Bakı Slavyan Universitetində poetika fənnini tədris edən müəllim Suad Əfəndiyeva dərs yükü az olduğu üçün fənnini geniş şəkildə tədris edə bilmir. Ancaq Suad müəllim magistr pilləsində ədəbiyyatşünaslara “Lirika genezis və təkamül” fənnini ətraflı şəkildə tədris edir, çünki mövcud şərait fənnin tədris keyfiyyətinin artırılması üçün uyğundur. Komparativistika, ədəbi məktəblər, ədəbi istiqamət və cərəyanlar kimi fənnlər bakalavr pilləsində ötəri şəkildə tədris olunur, gələcəkdə yetişəcək olan gənclərin biliyinə təsir göstərir. Postmodernizm cərəyanını bakalavrda yaxşı mənimsəməyən tələbə magistraturada o cərəyanda yazılmış əsəri oxuduqda çətinliklə üzləşir.

Bəzi ədəbiyyatşünaslar bədii əsərləri tələbələrə oxutdurur, nəzəri məsələləri, ədəbi cərəyanları həmin nümunələrin üzərindən izah edirlər. Bəzi ədəbiyyatşünaslar isə fənnlərin tədrisinə laqeyd yanaşırlar, sırf nəzəriyyəyə üstünlük verir, tələbələrdə praktiki biliklərin formalaşması məsələlərini unudurlar. Tələbələr istəyirlər ki, müəllim fənnini tədris edərkən, axıcı danışsın, praqmatik olsun, tavtologiyaya yer verməsin, mövzu cəlbedici, maraqlı, faydalı olsun, aldıqları bilikləri tətbiq edə bilsinlər. Bir çox müəllimlər ancaq mühazirə yazdırırlar, sıxıcı və maraqsız mövzuları tədris edirlər, tələbənin fikrini önəmsəmirlər, nitq qabiliyyətləri yox dərəcəsindədir, öz fikirlərini məcbur tələbəyə qəbul etdirməyə çalışırlar, onların azad düşüncələrinə baryer qoyurlar, mövzunun dərinliyinə getmirlər. Gənclərə gənc və ya yaşlı müəllim lazım deyil, öyrədici müəllim lazımdır. Əgər alim tələbəni yetişdirə bilirsə, yaş fərqi heç bir maneə yarada bilməz.

Tədris zamanı bəzən seçmə fənnlər olur, lakin müəllim tələbəyə şərait yaratmır ki, seçmə fənni özü seçsin. Fikrimizcə, bəzi fənnlər tələbələrə seçmə fənnlər kimi təqdim oluna bilər: ədəbiyyat və psixoanaliz, ölkə ədəbiyyatı, (konkret bir ölkənin ədəbiyyatı) dramaturgiya, ədəbiyyat və gender problemi, ədəbi növ və janrlar, ədəbi məktəblər, ədəbi istiqamət və cərəyanlar. Seçim tələbəyə buraxıla bilər. Məsələn, Bakı Slavyan Universitetinin professoru Rəhilə Quliyeva seçmə fənnin tədrisi zamanı tələbələrə bir neçə sahələrin araşdırılmasını təklif edir. Tələbələr artıq özləri fənnin tədrisinə qərar verirlər.

Qeyd edək ki, yuxarıda qeyd olunan fənnlərin bəziləri təhsilin magistr pilləsində tədris olunur. Ümumiyyətlə, magistr pilləsində təhsil alan tələbələrə daha çox azadlıq verilir, öz fikirlərini səsləndirmələri üçün şərait yaradılır, təklifləri nəzərə alınır. Burada tələbə sayının az olması da böyük rol oynayır. Seçmə fənnlərə gəldikdə, bəzi müəllimlər tələbələrə seçim hüququ verirlər. Qiymətləndirmə magistr pilləsində daha ədalətli aparıldığı halda, bakalavr tələbələrinin bir çoxu aktiv iştirak etsələr də, müəllimlər “mən heç kəsə 10 bal yazmıram” və ya “10 bala ancaq mən bilirəm” düşüncələri ilə tələbələri ruhdan salır, özgüvənsizliyə yol açmış olurlar. Bir çox müəllim üçün tələbənin mövzunu dərk etməsi, təcrübi biliklər qazanması yox, əzbərçilik etməsi, şablon cavablar verməsi önəmlidir. Bədii nümunələr müzakirə edilərkən, tələbələrə “sən bu obrazın yerində olsan nə edərdin?”, “bu əsər səndə hansı hissləri oyatdı?” kimi suallar ünvanlanaraq, onların açıqfikirli olmaları üçün şərait yaradılmalıdır. Axı, biz auditoriyaya daxil olmuşuqsa, tələbə üçün daxil olmuşuq. Axı, bizim borcumuz tələbəyə fayda verməkdir.

Sərbəst işlərin verilməsi məsələsində də bəzi boşluqlar gözümüzdən qaçmadı. Tələbələrə elə tapşırıqlar verilməlidir ki, yaradıcı olsun. Adətən, 5 və ya 10 bəsit mövzunu vərəqə köçürmək tələbə üçün ancaq vaxt itkisi ola bilər. Məsələn, bir mövzu verilə bilər və tələbə yaxşı prezentasiya hazırlayar. Tələbəni muzeyə, teatra, sərgiyə göndərərək və ya hansısa şairlə, yazıçı ilə görüşməsini təklif edərək, ondan sərbəst işi bu cür tələb edə bilər. Və yaxud oxuduğu əsərlərdən biri haqqında məqalə yazmaq. Bu zaman tələbə məqaləni, esseni yazaraq, öz fikirlərini sərbəst şəkildə ifadə edəcək, düşüncələrini bölüşəcək, tənqidi təfəkkürü inkişaf edəcək. Hətta, tələbəyə dəstək olaraq, onun məqaləsinin hansısa mətbuat orqanında işıq üzü görməsinə köməklik edə bilərik, konfranslara çıxış imkanları üçün şərait yaradarıq. Məsələn, “Aysel Aydın Əlizadənin “Qızlar ağlamaz” kitabı haqqında öz fikirlərindən ibarət sərbəst iş yaz, bədii mətnə tənqidi yanaş” və ya “Modernizm cərəyanı haqqında bir prezentasiya hazırla”. “S.Svayqın “Yad qadının məktubları” tamaşasına get, təəssüratlarını məqalə şəklində bölüş”. “Cəlil Məmmədquluzadənin xatirə muzeyini ziyarət et və təəssüratlarını esse yazaraq ifadə et”. “İ.Fəhminin “Aktrisa” əsərinin motivləri əsasında çəkilmiş filmini izlə və onu eyni adlı romanla müqayisə et”.

Tələbələrin arasında bədii yaradıcılıqla məşğul olanlar var, lakin çox az müəllim istedadlı tələbələrin potensialının fərqində olur. Qruplar arasında məqalə, hekayə, tezis müsabiqələri təşkil oluna bilər və bu, tələbələri ruhlandırar, gələcək fəaliyyətlərinə işıq saça bilər. Biz tələbələrə dəstək olaraq, bir çox yazıçılarla, şairlərlə tələbələrin görüşünə şərait yarada, bir çox ədiblərin xatirə və ev muzeylərini, dəfn olunduqları yeri tələbələrlə birlikdə ziyarət edə bilərik. Bundan əlavə Ədəbiyyat İnstitutunda tələbələrlə elmi-tədqiqat aparmaq onlara fayda verəcək, təcrübə qazandıracaq. Məsələn, “Bugün dərsimiz Nəriman Nərimanovun həyat və yaradıcılığına həsr olunub. Eyni zamanda sizinlə birlikdə ədibin xatirə muzeyini də ziyarət edəcəyik” və ya “Bugün “Macəra ədəbiyyatı” mövzusunda məqalə müsabiqəsi elan edirik, məqalənin yazılma qaydaları və son tarix...” .

NƏTİCƏ

Tələbələr arasında sorğu keçirən zaman müəyyən etdik ki, bəziləri dərslərdə Tolstoy və Dostoyevskinin yaradıcılığının tədrisinə o qədər də önəm verilməməsindən şikayətlənir, bəziləri şablon və yorucu mühazirələrin yazılmasına etiraz edir. Fikrimizcə, ədəbiyyat tədris edilərkən, müəllimin fəlsəfi və psixoloji bilikləri də olmalı, fənnin daxilində bu biliklərindən istifadə etməyi bacarmalıdır.Yorucu mühazirələrdənsə canlı ünsiyyətə üstünlük verməlidir. Tələbələri Nitsşe, Kyerkeqor, Ziqmund Freydlə “tanış etmək”, fəlsəfə dünyasına onları daxil etmək onların dünyagörüşünə təsirsiz ötüşməyəcək.

Ali təhsil müəssisələrinin demək olar ki, hər birində fənnin tədrisi metodikası, pedaqogika dərsləri yer alır. Metodikanın ayrıca fənn kimi tədris olunması sevindirici haldır. Bəzi ali təhsil müəssisələrində tələbə müəllim roluna üstlənərək, auditoriyada dərs keçir və onun bu “cavabı” qiymətləndirilir. Bu fənnin tədrisində heç bir təkrarçılığa, yoruculuğa yol verilə bilməz. Ancaq bir məsələni qeyd edək ki, pedaqogika fənni ilk növbədə bakalavr pilləsində tədris olunur, təməl biliklər orada qoyulur, lakin eyni fənnin təkrar magistr pilləsində tədris olunması, mövcud biliklərin yenidən təkrarlanması vaxt itkisi deyilmi? Bu fənnin yerinə daha praqmatik fənn tədris olunsa, olmazmı? Məsələn, Bakı Dövlət Universitetində “Genderə giriş” fənni tədris olunur.

Müşahidə etdiyimiz digər bir məsələ odur ki, interaktiv metoddan istifadə məhduddur, çünki tədris zamanı kompüterlər olmadığına görə müəllim əyani şəkildə nələrisə göstərə bilmir. Məsələn, sürrealizm cərəyanını keçən ədəbiyyatşünas videolarla, rəsm əsərləri ilə bu mövzunu tələbələrə daha gözəl izah edə bilər. Poeziyanı keçən müəllim şeir nümunələrinin adını çəkməkdənsə, bir çox şeirləri qiraətçilərin dilindən tələbələrinə dinlədə bilər, yəni əyani şəkildə mövzunu izah edə bilər.. Ədəbiyyat elə bir fənndir ki, özündə incəsənəti də, kinonu da, teatrı da birləşdirir. Müəllim tədris zamanı bu məqamlara diqqət edərsə, dərsin keyfiyyəti artar. “Bugün dərsimiz müasir şairlərin yaradıcılığına həsr olunub. Sizlərlə birlikdə Güneı Şamilqızı, Şəhriyar del Gerani, Səddam Laçın, Salam Sarvan, Rəbiqə Nazimqızı kimi şairlərin bir neçə şeirlərini səsləndirəcəyik”. Biz tələbələrə kəşf edə bilərik. Adətən, tələbələrin arasından çox gözəl natiqlər, qiraətçilər çıxır. Və ya “Bugün sizinlə Anarın “Əlaqə” povestini və əsər əsasında çəkilmiş “Əlaqə” filmini müzakirə edəcəyik.”

Ədəbiyyatşünas tələbəni axtarışa cəlb etməklə bərabər hər şeyi də ona yükləməməlidir. Bəzi müəllimlər tələbələrə biliklərini ötürmək istəmirlər, amma onlardan nəsə öyrənməyə də hazırdırlar. Bu, neqativ haldır. Müəllim tələbənin hər sualından qaçmamalıdır. Bəzən tələbə çox axtarsa da hansısa materialı əldə edə bilmir. Bu zaman ya ona istiqamət verilməli, ya da material birbaşa izah edilməlidir. Məsələn, “Roman-çay janrı haqqında tədqiqat apar”. Tələbə rus dilində axtarsa (Роман-река) bu materialı əldə edə bilər, eyni zamanda qısa şəkildə qeyd edək ki, roman-çay şüur axınına əsaslanır, bütün hərəkətlər çaylardakı qollar kimi romanın vahid nöqtəsində bir araya gəlir. Artıq tələbənin araşdırması üçün əlində ipucları var. Həmçinin, bir mövzu tədris olunarkən, tələbələrə elmi məqalələr, dissertasiyalar oxudulmalıdır. Məsələn, roman janrı ilə bağlı Aqşin Yeniseyin “Roman-mədəniyyətin bioqrafiyası” məqaləsi var və ya qlobal roman haqqında Qismət Rüstəmin tərcümə etdiyi məqalə var. Tələbə nə qədər çox materialla tanış olsa, tənqid etmək, mühakimə yürütmək bacarığı inkişaf edər, nəsə haqqında söz demək imkanı olar. İnsan hansısa mövzu haqqında çox mənbələri araşdırmasa, məhdud biliklərlə nəyisə tənqid edə bilməz. Azərbaycan dilində internet resurslarında material azdırsa, əl-ələ verib biz gənclər o boşluğu doldurmalıyıq.

Nəticə etibarilə qeyd etdiyimiz problemlər hələ də aktualdır və fənnin tədrisi zamanı diqqət etməli olduğumuz məqamların müəyyən bir qismini qeyd etdik. Biz bu şəkildə dərsin daha keyfiyyətli tədrisinə nail ola bilərik. Müəllim olaraq, unutmamalıyıq ki, məqsədimiz sağlam ruhlu gənc nəsil yetişdirməkdir. Tələbələrin fikirləri həmişə müəllimin öncəliyi olmalıdır. Tələbələr üçün bir şüar səsləndirərək, məqaləmizi sonlandıraq: “Limitlərinizi itirin, gələcəyiniz naminə”.

ƏDƏBİYYAT SİYAHISI