Təhsildə dönüş üçün nədən başlamalıyıq? – Mütəxəssisin həll yolları

Elm və təhsil naziri Emin Əmrullayevin son çıxışlarında təhsilin keyfiyyətinə dair verdiyi mesajlar ölkəmizin təhsil sistemində köklü dəyişikliklərə ehtiyac duyulduğunu bir daha gündəmə gətirib. Müəllimlərin peşəkarlığının artırılması, ibtidai təhsilin təkmilləşdirilməsi və ailələrin təhsilə olan yanaşmalarının inkişaf etdirilməsi kimi məsələlər bir yerdə məktəb və ailənin güclü əməkdaşlığını tələb edir. Əgər biz gələcəyin liderlərini yetişdirmək istəyiriksə, bu sahədəki dəyişikliklər artıq yalnız təhsil islahatı səviyyəsində deyil, həm də cəmiyyətin əsas təməllərini dəyişdirəcək bir proses kimi görülməlidir.

Nazir çıxışlarında təhsilverənlərin rolunun artırılması, məktəbin təsir dairəsinin genişlənməsi və təhsilə dair kollektiv yanaşmanın formalaşdırılması istiqamətində önəmli mesajlar verməklə müəllimlər üçün standartlarin əvvəlkilərdən daha yüksək olması zəruriyyətini önə çəkdi.

Beləliklə, bu mövzuların müzakirəsi bizi bir çox fundamental suallar qarşısında qoyur: Təhsilin gələcəyi üçün hansı təkmilləşdirmələrə ehtiyac var? Qeyd olunduğu kimi, gələcək illərdə təhsil sisteminin ən əsas mərhələsi olan ibtidai təhsildə keyfiyyət artırmaq üçün nə kimi işlər görülməlidir? Müəllimlərin peşəkar inkişafını təmin edəcək mexanizmlər nə olmalıdır?

Bununla bağlı fikirlərini “Azərbaycan müəllimi” ilə bölüşən ADPU-nun İbtidai təhsilin pedaqogikası kafedrasının müdiri, pedaqoji elmlər doktoru, professor Fərrux Rüstəmov deyir ki, müasir Azərbaycanın təhsil sistemində keyfiyyətin əsas təminat mexanizmi məhz müəllimin peşəkarlığıdır: “Son illər aparılan təhsil islahatları, yeni kurikulumların tətbiqi, rəqəmsal resursların genişlənməsi, şagird yönümlü yanaşma və inklüziv təhsilin inkişafı göstərir ki, tədrisin səmərəliliyi müəllimin bilik və bacarıqlarından birbaşa asılıdır. Bu baxımdan müəllim üçün müəyyən edilən standartların əvvəlki dövrlə müqayisədə daha yüksək olması obyektiv zərurətə çevrilmişdir. Bugünkü məktəb  müəllimlərdən yalnız bilik daşıyıcısı olmağı deyil, həm də planlaşdırma, tədqiqat, fərdiləşdirmə, qiymətləndirmə, kommunikasiya və rəqəmsal bacarıqlar kimi çoxşaxəli peşə kompetensiyaların olmasını tələb edir. Bu isə təbii ki, yeni nəsil  standartların hazırlanmasını zəruriliyini meydana çıxarır. Elm və təhsil nazirinin son çıxışlarında səsləndirdiyi tezislər təhsil sisteminin qarşısında dayanan əsas çağırışları çox dəqiq şəkildə əks etdirir. Bu gün müəllim üçün müəyyən olunan standartların yüksəldilməsi sadəcə idarəetmə qərarı deyil, təhsilin mahiyyətindən irəli gələn obyektiv zərurətdir. Müasir dövrün kompetensiya tələbləri əvvəlki illərdən köklü şəkildə fərqlənir və buna uyğun olaraq müəllimin bilik və bacarıqları da yeni reallığa cavab verməlidir. Təhsildə keyfiyyəti təmin edən əsas qüvvə müəllimdirsə, onun hazırlıq səviyyəsinin gücləndirilməsi sistemin bütün mərhələlərinə müsbət təsir göstərəcək”.

“Pedaqoji ali məktəblərə qəbul mexanizmi yenilənməlidir”

Fərrux müəllim bildirir ki, müasir məktəblilər texnologiya ilə iç-içə böyüdüklərindən onların  öyrənmə üslubları  dəyişib, XX əsr bacarıqları hesab olunan tənqidi düşünmə, yaradıcılıq, əməkdaşlıq, rəqəmsal savadlılıq tədrisin mərkəzinə keçib. Bu reallıq müəllimdən innovativ metodlara, interaktiv və layihə əsaslı öyrənməyə, formativ qiymətləndirməyə bələd olmağı tələb edir. Qoyulan tələblərin hər biri müəllim  hazırlığı ilə bağlı standartların dəyişdirilməsini və onun səviyyəsinin yüksəldilməsinin zəruriliyini ön plana çəkir. 
Professorun sözlərinə görə, müasir Azərbaycan təhsilində ən ciddi problemlərdən biri ali məktəblərə qəbul mexanizmində müəllimlik ixtisaslarının seçilmə prinsipidir. Reallıq göstərir ki, pedaqoji ixtisasları bəzən müəllimliyi şüurlu seçim etməyən, digər ixtisaslara qəbul ola bilməyən abituriyentlər seçirlər. Abituriyentin pedaqoji qabiliyyəti, ünsiyyət və psixoloji hazırlığı, liderlik xüsusiyyətləri, uşaqlarla işləməyə meyli, peşə motivasiyası nəzərə alınmır. Tibbə qəbul olunmayanların kimya və biologiya müəllimliyinə, hüquqa daxil olmayanların tarix, ana dili və ədəbiyyat müəllimliyinə, mühəndisliyə balı çatmayanların isə riyaziyyat və fizika müəllimliyinə yönəlməsi bu sahədə ciddi problemlərin mövcudluğunu göstərir: “Bu səbəbdən pedaqoji ali məktəblərə qəbul mexanizmi yenilənməli, müəllimlik ixtisasları üçün ayrıca seçim qaydası tətbiq edilməli, müəllimlik peşəsinə yüksək motivasiyalı gənclərin qəbulu həyata keçirilməli, onların peşəkar inkişafını dəstəkləyən stimullaşdırıcı tədbirlər (yüksək təqaüd, mübadilə proqramlarında iştirak və s.)  həyata keçirilməlidir”.

Keyfiyyətli ibtidai təhsil şagirdlərin ömürboyu öyrənmə bacarıqlarının formalaşmasında vacib şərtdir

Həmsöhbətimizin sözlərinə görə, ibtidai təhsil məktəblinin inkişafının ən həssas və əsas mərhələsi olmaqla, bütün təhsil sisteminin keyfiyyətini müəyyən edən strateji başlanğıc rolunu oynayır. Bu səviyyədə şagirdlərin idrak, sosial-emosional, nitq və məntiqi təfəkkür bacarıqları, həmçinin əsas savadlılıq kompetensiyaları formalaşır. Təhsilin  sonrakı səviyyələri  məhz bu baza üzərində qurulur. Təcrübə göstərir ki, ibtidai təhsil səviyyəsində keyfiyyət təmin edilmədikdə, şagirdlərin yuxarı siniflərdə akademik uğuru zəifləyir, öyrənmə və dərketmədə çətinlikləri yaranır,  motivasiya çatışmazlığı baş verir.Bu səbəbdən də ibtidai təhsilin keyfiyyəti yalnız həmin səviyyə üçün deyil, ümumiyyətlə, şagirdlərin təhsilin bütün pillələrində akademik uğurlarının  və ömürboyu öyrənmə bacarıqlarının formalaşmasının  vacib şərti hesab olunur. Və bu məqam xüsusi nəzərə alınmaqla ilkin mərhələdə müəllimin pedaqoji ustalığı, metodik savadı və psixoloji hazırlığı daha yüksək standartlarla tənzimlənməli, məktəblər ibtidai təhsili strateji prioritet kimi görməlidir.

Fərrux müəllim söyləyir ki, keyfiyyətli ibtidai təhsil şagirdlərin akademik uğurlarını təmin etməklə yanaşı, onların sosial-emosional inkişafını təmin edir: “Keyfiyyətli ibtidai təhsil nəticəsində şagirdlərdə bütün fənlərin mənimsənilməsində təməl rolu oynayan oxu, yazı və riyazi savadlılıq  formalaşır. Bu bacarıqlar şagirdin biliklərinin davamlı inkişafına zəmin yaradır. Oxu və riyazi savadlılıq şagirdlərdə  analitik düşüncə, informasiyanı təhliletmə və problemləri həlletmə bacarıqlarının formalaşmasına kömək edir. Onlarda tənqidi və yaradıcı düşüncə formalaşır ki,  bu da problemləri anlama, səbəb-nəticə əlaqələrini müəyyən etmə və məntiqi ardıcıllıqla düşünmə bacarıqlarını inkişaf etdirir, sosial-emosional səriştələr güclənir. Uşaqlar məktəb həyatında yaşıdları ilə əlaqələr qurmağı, qarşılıqlı əməkdaşlıq  etməyi, məsuliyyəti bölüşməyi öyrənirlər ki, bu da onların şəxsiyyətin inkişafına və sosial həyata uğurlu adaptasiyasına imkan verir. Öyrənməyə müsbət münasibət və motivasiyanın yaranması, məktəbə qarşı marağın formalaşması  onların sonrakı təhsil səviyyələrinə psixoloji adaptasiyasını asanlaşdırır. V-XI siniflərdə uğurlu və davamlı inkişafını təmin edir, təhsil itkiləri azalır, şagirdlərin akademik nailiyyətləri daha yüksək olur və onlarda ömürboyu öyrənmə bacarıqları formalaşır. Bu da  təhsil sisteminin davamlı inkişafını təmin edən vacib amildir. Deməli, ibtidai təhsilin məzmunun və tədrisinin keyfiyyətli təşkili yalnız müəyyən bir sinif üçün deyil, bütün təhsil prosesi boyunca şagirdin uğuruna və sosial-emosional inkişafına ciddi təsir göstərir, onda zəruri  həyati bacarıqlar formalaşdırır”.

Keyfiyyətinin yüksəlməsinə mane olan səbəblər

Bəs, ibtidai təhsil mərhələsində çatışmazlıqlar nədən qaynaqlanır? Professor qeyd edir ki, ibtidai təhsildə problemlərin yaranması və keyfiyyətin aşağı olması çoxsaylı amillərlə bağlıdır. İbtidai təhsildə məzmunda və kurikulumda mövcud olan çatışmazlıqlar tədris prosesinin keyfiyyətinə birbaşa təsir göstərir.Məzmununun şagirdlərin yaş xüsusiyyətlərinə və psixoloji inkişaf səviyyəsinə tam uyğun gəlməməsi onların materialı mənimsəməsində, oxuyub anlamasında çətinlik yaradır. Çünki kiçik yaş dövründə şagirdlərin idrak imkanları məhdud olur.Nəzəri məlumatların çoxluğu şagirdlərin tətbiqetmə bacarığını zəiflədir ki, nəticədə öyrənmə  formal xarakter daşıyır. Fənlərarası inteqrasiyanın yetərincə həyata keçirilməməsi şagirdlərin əldə etdiyi biliklər arasında məntiqi əlaqələrin qurulmasını çətinləşdirir.Nəticədə şagirdlərdə  kompleks düşünmə və tətbiqetmə bacarıqlarının formalaşmasına mane olur.

İbtidai sinif müəllimlərinin davamlı peşə inkişafı mexanizmlərinin formalaşmaması da  təhsilin keyfiyyətinə birbaşa təsir edən əsas problemlərdən biridir: “Vahid mərkəzdən idarəolunan, ardıcıl şəkildə həyata keçirilən peşə inkişafı sistemi olmadığından, müxtəlif layihələr və qısamüddətli təlimlər vasitəsilə müəllimlərin peşəkarlığının yüksəldilməsinə nail olmaq mümkün olmur. Halbuki müasir təhsil sistemində müəllim peşəkarlığının artırılması ən azı 2-3 ildən bir planlı, mərhələli və ehtiyaclara əsaslanan şəkildə həyata keçirilməli, təhsildə baş verən bütün yeniliklər hər bir ibtidai sinif müəlliminə operativ şəkildə çatdırılmalıdır. Mövcud şəraitdə bu sistemin olmaması, həmçinin ixtisasartırma institutlarının ləğvi prosesi həmin sahədə  boşluq yaratmış, peşə inkişafı sahəsində koordinasiya və institusional davamlılığı daha da zəiflətmişdir.Bundan başqa, ibtidai sinif müəllimlərinin real təlim ehtiyaclarının araşdırılmaması və bu məsələnin sistemli tədqiqat obyektinə çevrilməməsi planlı peşə inkişafı modelinin qurulmasını daha da çətinləşdirir. Nəticədə, müəllimlərin təkmilləşdirilməsi, ixtisaslarının  artırılması özlərinin təşəbbüslərinə əsaslanır. Ölkədə ibtidai sinif müəllimlərinin ixtisasının artırılması ilə bağlı  vahid standartlar formalaşmadığından, ibtidai təhsilin keyfiyyəti də ciddi risk altında düşüb”.

Müsahibimizizn sözlərinə görə, bir çox siniflərdə şagird sayının  normadan artıq olması tədris prosesinin səmərəliliyini aşağı salır, fərdiləşdirilmiş və şagirdyönümlü təlimin təşkilini  çətinləşdirir. Bundan əlavə, rəqəmsal resursların məhdudluğu, regionlarda internetə çıxış və texnologiya təminatındakı bərabərsizliklər də ibtidai siniflərdə təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsinə mane olur. Həmçinin məktəblərdə inklüzivliyi təmin edə biləcək psixoloq, loqopedlərin  çatışmazlığı şagirdlərin inkişaf çətinliklərinin vaxtında aşkarlanmasını və müvafiq dəstək proqramlarının həyata keçirilməsinə imkan vermir. Belə şəraitdə inklüziv və diferensiallaşdırılmış təlimin tələblərinə cavab vermək çətin olur.İnfrastruktur və resurs təminatının yaxşılaşdırılması ibtidai təhsilin modernləşdirilməsinin əsas şərtidir.

Valideynlərin pedaqoji hazırlığının zəif olması isə…

Təhsilin keyfiyyətinin formalaşmasında müəllimin peşəkarlığı ilə yanaşı, ailənin təhsilə yanaşması da ikinci vacib amildir ki, Fərrux müəllim bu məsələyə də öz münasibətini bildirib. Professorin fikrincə, valideynlərin pedaqoji hazırlığının zəif olması da ibtidai təhsilin keyfiyyətinə təsir edən mühüm sosial-pedaqoji amillərdən biridir:“Bir çox ailələrin təlim prosesinə lazımi səviyyədə qoşulmaması, məktəb və müəllimlə əməkdaşlığın sistemli şəkildə qurulmaması uşağın öyrənmə motivasiyasını və inkişaf dinamikasını zəiflədir. Ev mühitində öyrənməni stimullaşdıran pedaqoji yanaşmaların və intellektual mühitin olmaması şagirdlərin tapşırıqları yerinə yetirməsi, oxu bacarıqlarının formalaşması və özünənəzarət kimi əsas bacarıqların inkişafına mane olur. Valideyn-məktəb əməkdaşlığında mövcud olan boşluqlar, ikincilərin məktəb tədbirlərində passiv iştirakı, müəllimlərlə müntəzəm əlaqə saxlamaması, uşağın təlim ehtiyacları barədə məlumatlanmaması da  təhsilin keyfiyyətinə mane olan amillərdəndir. Üstəlik, səriştəli valideynlik modelinin formalaşmaması və pedaqoji maariflənmənin kifayət qədər aparılmaması valideynlərin övladlarının təhsil fəaliyyətinə adekvat pedaqoji dəstək göstərməsini çətinləşdirir. Əksər  hallarda dərs qurtaran kimi valideynlər uşaqlarını məktəbdən tələsik şəkildə aparır, məktəbdə onların sosiallaşmasına, dərsdənkənar fəaliyyətlərdə iştirakına imkan vermirlər.

Əslində valideynlərin pedaqoji mədəniyyətinin yüksəldilməsi, ailə-məktəb əməkdaşlığının gücləndirilməsi və səriştəli valideyn hazırlığı sisteminin təşkil olunması təhsilin keyfiyyətinin təminində əsas şərtlərdən biridir.
Bilirsiniz, təhsildə dönüş yaratmaq üçün üç sütun eyni anda möhkəmlənməlidir: müəllimin peşəkarlığı, ibtidai təhsilin keyfiyyəti, ailədə təhsil mədəniyyəti. Bu üçlüyün hər hansı birinin zəifləməsi bütöv sistemin dayanıqlığını pozur. Elm və təhsil nazirinin son çıxışlarında bu istiqamətlərin kompleks şəkildə vurğulanması çox pozitiv addımdır və ölkənin təhsil inkişaf strategiyası üçün düzgün istiqamət hesab olunmalıdır”.