Diqqət əskikliyi və hiperaktivlik: müəllim və valideynlər nələrə diqqət etməlidirlər?

Müasir dövrdə uşaqlar arasında diqqət dağınıqlığı və həddindən artıq hərəkətlilik halları getdikcə daha çox müşahidə olunur. Valideyn və müəllimlər bəzən bu vəziyyəti sadəcə “hərəkətli uşaq” kimi qiymətləndirsələr də, əslində bu davranışların arxasında ciddi neyroinkişaf fərqlilikləri dayana bilər. Diqqət əskikliyi və hiperaktivlik pozuntusu (DƏHP) uşağın həm təhsil mühitində, həm də gündəlik həyatda davranışlarına, öyrənmə qabiliyyətinə və emosional inkişafına təsir göstərən  vəziyyətdir. DƏHP-in mahiyyətini və onunla yaşayan uşaqlara düzgün yanaşma yollarını anlamaq həm müəllimlər, həm də valideynlər üçün mühüm əhəmiyyət daşıyır. Bəs bu uşaqlara necə yanaşmalı, onların enerjisini və diqqətini düzgün istiqamətə yönəltmək üçün nələr edilməlidir?

"Diqqət əskikliyi və hiperaktivlik pozuntuya sahib uşaqlar tez-tez əşyaları itirir, bir tapşırığı tamamlamış digərinə keçirlər"

Məsələ ilə bağlı Bakı şəhəri 124 nömrəli tam orta məktəbin psixoloqu Zülfiyyə Sultanova “Azərbaycan müəllimi”nə açıqlamasında bildirib ki, diqqət əskikliyi və hiperaktivlik dövrümüzdə ən çox rast gəlinən neyroinkişaf pozuntularından biridir. Onun simptomları erkən yaşlardan başlayır və çox vaxt yetkinlik dövrünə qədər davam edir: “Bu pozuntuya sahib uşaqlar diqqəti cəmləməkdə, impulsiv davranışlarına nəzarət etməkdə, davranışlarının nəticəsini əvvəlcədən dərk etməkdə çətinlik çəkirlər. Bu cür uşaqlar uşaqların gündəlik həyatda müşahidə edilən əsas əlamətləri diqqətsizlik, impulsivlik və hiperaktivliklə özünü göstərir. Belə uşaqların qısamüddətli yaddaşı zəif olur, başqalarını dinləməkdə və detallara diqqət yetirməkdə çətinlik çəkirlər. Onlar asanlıqla diqqəti yayınan, tez unudan və təşkilatçılıq qabiliyyəti zəif olan uşaqlardır. Yaşına görə öyrənmə bacarığı da zəif ola bilər. İmpulsivlik özünü başqalarının sözünü tez-tez kəsmək, növbəsini gözləməkdə çətinlik çəkmək, cavabları tələsik demək və düşünmədən risk almaq kimi davranışlarda göstərir. Hiperaktivlik isə uşağın daim hərəkətdə olması, otura bilməməsi, çox danışması və sakit fəaliyyətlə məşğul olmaqda çətinlik çəkməsi ilə xarakterizə olunur. Onlar tez-tez əşyaları itirir, bir tapşırığı tamamlamış digərinə keçirlər”.

“Düzgün davranışlar hər dəfə mükafatlandırılmalıdır”

Psixoloq vurğulayıb ki, DƏHP-in dəqiq səbəbi məlum olmasa da, araşdırmalar onun genetik və beyinə əsaslanan problem olduğunu göstərir: “Bu uşaqlarda dopamin səviyyəsi aşağı olur, diqqəti və sosial mühakiməni idarə edən beyin sahələrində fərqliliklər müşahidə edilir. Lakin hər aktiv uşağa DƏHP diaqnozu qoymaq doğru deyil. Bu xüsusiyyətlər ən azı altı ay davam etməli və müxtəlif şəraitlərdə – məktəbdə, evdə və ictimai mühitdə özünü göstərməlidir. Davamlı diqqətsizlik, hiperaktivlik və impulsivlik öyrənmə prosesinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir edir. Buna görə də müəllimlərin bu pozuntu barədə məlumatlı olması vacibdir. Müəllimlər üçün ən doğru yanaşma şagirdin çətinliklərini başa düşmək, yanlış təsəvvürlərdən uzaq durmaq və uyğun üsullarla dəstək göstərməkdir. Sinifdə gündəlik rutin və qaydalar müəyyənləşdirilməli, bu qaydalar vizual formada təqdim edilməlidir. Düzgün davranışlar hər dəfə mükafatlandırılmalıdır. Bu üsul uşaqlarda özünənəzarət və məsuliyyət hissini formalaşdırır. Öyrənmə prosesini maraqlı etmək üçün oyunlardan və köməkçi texnologiyalardan – e-kitab, təqdimat və animasiyalardan istifadə faydalıdır. Beləliklə, uşağın diqqəti daha asan cəmlənir və öyrənmə prosesi əyləncəli hala gəlir”.

"Onları müsbət davranışa təşviq etmək üçün güclü tərəflərini vurğulamaq kifayətdir"

O qeyd edib ki, fiziki fəaliyyətin də bu uşaqlar üçün böyük əhəmiyyəti var: “Dərs prosesinə hərəkət əsaslı tapşırıqlar daxil etmək onların zehni gərginliyini azaldır. Müəllimlər belə şagirdlərə lövhəni silmək, vərəqləri paylamaq kimi sadə fiziki tapşırıqlar verməklə həm enerjilərini düzgün istiqamətə yönəldə, həm də özünəinamlarını artıra bilərlər. Ev şəraitində də eyni prinsiplər keçərlidir. Rutin yaratmaq uşağın fiziki, əqli və emosional sağlamlığına müsbət təsir göstərir. Bu qaydalar sadə və vizual formada təqdim edilməli, uşağın vaxt idarəçiliyinə və gündəlik təşkilatına kömək etməlidir. DƏHP-li uşaqlar çox zaman hədsiz tənqidə məruz qalırlar. Əgər tənqid olunacaqlarsa, bu, uşağın şəxsiyyətinə deyil, davranışına yönəlməlidir. Onları müsbət davranışa təşviq etmək üçün güclü tərəflərini vurğulamaq kifayətdir”.

“Həddindən artıq ekran qarşısında qalmaq uşaqlarda fiziki, koqnitiv və emosional problemlərə səbəb olur”

Onun sözlərinə görə, müasir dünyada texnologiyadan tam uzaq qalmaq mümkün olmasa da, onun düzgün istifadəsi vacibdir: “Araşdırmalar göstərir ki, həddindən artıq ekran qarşısında qalmaq uşaqlarda fiziki, koqnitiv və emosional problemlərə səbəb olur. Xüsusilə DƏHP-li uşaqlar üçün bu, diqqətin dağılmasına, sosial təcridə və öyrənmə çətinliklərinə gətirib çıxarır. Buna görə valideynlər ekran müddətini məhdudlaşdırmalı və uşağın zamanını daha məhsuldar fəaliyyətlərlə balanslaşdırmalıdırlar”.