PhD təhsilim olduqca məhsuldar və dolğun keçdi - ADA-nın gənc müəllimi 

Müasir dövrdə ölkələrin inkişafı yüksək səriştə və bacarıqlara, çağdaş dövrün tələblərinə uyğun yeni elmi sahələrdə ixtisaslaşmış yüksəkixtisaslı mütəxəssis hazırlığından asılıdr. Son illərdə Azərbaycandan kənarda dövlət və hökumət proqramları ilə təhsil alaraq Vətənə dönən gənc məzunlarımız hazırda ayrı-ayrı ali təhsil müəssisələrində, ölkə həyatının müxtəlif sahələrində əzmlə çalışmaqdadırlar.

“Azərbaycan müəllimi” onlardan birini, Böyük Britaniyada doktorantura təhsilini başa vuraraq cari ilin noyabrından ADA Universitetində çalışan Lalə Quluzadəni oxuculara təqdim edir.  

– Öncə sizi tanıyaq. Oxuculara özünüz barədə məlumat verərdiniz.

– İbtidai təhsilin 1-ci sinfini Bakıda yerləşən 30 nömrəli məktəbdə, sonrakı ibtidai və orta təhsillərimi isə İstanbulda tamamladım. Lisey və bakalavr təhsilimi Ankarada aldım. 2009-cu ildə Qazi Universitetinin Memarlıq və mühəndislik fakültəsinin “Sənaye məhsulları dizaynı (product design)” ixtisasına daxil oldum və 2014-cü ildə təhsilimi başa vurdum. Magistr təhsilimi yenə eyni sahə üzrə, “2007–2015-ci illərdə Azərbaycan gənclərinin xarici ölkələrdə təhsili üzrə Dövlət Proqramı”nın təqaüdçüsü olaraq, İtaliyanın Milan şəhərində yerləşən "Scuola Politecnica di Design" (SPD) Universitetində “Sənaye məhsulları dizaynı” ixtisası üzrə tamamladım.

Təhsilimi başa vurduqdan sonra Türkiyədə bir sıra şirkətlərdə və startap layihələrində çalışdım. Bu layihələrdən bəziləri mətbuatda da işıqlandırılıb. Daha sonra “2019-2023-cü illər üçün Azərbaycan Respublikasında ali təhsil sisteminin beynəlxalq rəqabətliliyinin artırılması üzrə Dövlət Proqramı” çərçivəsində Böyük Britaniyanın Lankaster Universitetində "Computing and Communications" departamentində Kompüter mühəndisliyi, İnsan–kompüter əlaqəsi (Human–Computer Interaction) sahəsi üzrə doktorantura (PhD) təhsilinə başladım və bu təhsili 2025-ci ilin noyabr ayında tamamladım.

Hər zaman işimə qarşı çox tələbkar olmuşam

– Sizi PhD təhsilinə cəlb edən nə oldu? Gözləntiləriniz özünü doğrultdumu?

– Doktorantura təhsili almaq hər zaman arzularım arasında olub, lakin magistratura təhsilindən dərhal sonra doktoranturaya müraciət etmək istəmirdim. Çünki düşünürdüm ki, əvvəlcə praktiki təcrübə qazanmaq vacibdir və bunu da yalnız dövlət və ya özəl sektorda, eləcə də müxtəlif layihələrdə çalışmaqla əldə etmək mümkündür. Atam kimya professorudur və mən uşaq yaşlarımdan onun elmi tədqiqatlar apardığını, dərs dediyini görmüşəm. O, mənə internetdə düzgün suallar verərək necə araşdırma aparmağı öyrətmişdi. Məni PhD təhsilinə cəlb edən ilk stimul da məhz atamın nümunəsi və ardınca müəyyən bir mövzuda daha əvvəl sorulmamış sualların cavabını tapmaq, tapılan cavabların isə insanlar üçün faydalı ola bilməsi ideyası oldu. Hər zaman işimə qarşı çox tələbkar olmuşam və rəhbər seçimində də ən az mənim qədər tələbkar bir rəhbərlə çalışsam, gözlədiyim nəticələri əldə edəcəyimə inanırdım. Və bəli, gözləntilərimdən də yüksək səviyyədə, son dərəcə məhsuldar üç illik aktiv bir doktorantura təhsili aldım.

"Mindful eating" – çox aktual mövzudur

– Xaricdə PhD təhsiliniz, tədqiqat mövzunuz barədə məlumat verərdiniz?

– Rəhbərimin araşdırma sahəsi mental və fiziki sağlamlığı dəstəkləyən elmi-tədqiqatlarla bağlıdır, mənim mövzum isə “Novel Interactive Technologies and Design Tools for Mindful Eating”, yəni “Fərqində qidalanma üçün interaktiv texnologiyalar və dizayn vasitələri” ilə əlaqədar idi. Qida insan üçün ən əsas ehtiyaclardan biridir və sağlam olmayan qidalanma vərdişləri, həmçinin qidalanma pozuntuları bir çox xroniki xəstəliyin yaranmasına səbəb olur. Doktorantura təhsilim müddətində təxminən 36 mütəxəssislə müsahibələr və müxtəlif vörkşoplar keçirərək onların təcrübələrindən yararlanmışıq. Bu məlumatlar əsasında “ağıllı qab” və mobil tətbiq dizayn etmişik və bu sistem daha sonra dietoloq və digər mütəxəssislərin öz pasiyentləri üçün istifadə edə biləcəyi bir formaya gətirilmişdir. Hazırda bu istiqamətdə tədqiqatlarımız davam edir.

– Mövzunuzun aktuallığı və ölkəmiz üçün də perspektivli olmasını necə izah edərdiniz?

– Qeyd etdiyim kimi, sağlam bədənə sahib olmağın əsas şərtlərindən biri sağlam qidalanmadır. Azərbaycan mətbəxi dadlı yeməklərlə zəngindir və xalq olaraq ləzzətli yeməkləri çox sevirik. Lakin çox zaman süfrə arxasında porsiya nəzarətini itirə bilirik ki, bu da uzunmüddətli sağlamlıq problemlərinə səbəb ola bilər. Mənim araşdırmam isə qidalanma vərdişlərində fərqindəliyin ("mindful eating" - zehinli yemək) formalaşması üçün texnologiyanın gücündən istifadə edərək, öz qidalanma davranışlarını dəyişdirmək istəyən insanlara dəstək göstərməyi hədəfləyir. "Mindful eating" mövzusu ilə bağlı ölkəmizdə xüsusi tədqiqatlara rast gəlməmişəm və düşünürəm ki, bu istiqamət həm çox aktualdır, həm də inkişaf potensialı yüksəkdir.

PhD təhsili almaq ciddi bir qərardır

– Hazırda PhD təhsilinə maraq artır. Siz öz təcrübənizdə bunu nə ilə izah edərdiniz?

– Bəli, bu proqram ölkəmizdəki gənclər üçün böyük bir fürsətdir və ölkələrin gələcək inkişafını məhz təhsilə və elmə verilən dəstək müəyyən edir. Düşünürəm ki, PhD təhsili almaq ciddi bir qərardır, çünki əvvəlki heç bir təhsil mərhələsinə bənzəmir, ən azı mənim üçün belə idi. Bu prosesdə həyatınızın 3–4 ili boyunca bir və ya bəzən iki rəhbərlə birlikdə seçdiyiniz elmi mövzu üzərində dərin araşdırmalar aparırsınız. Seçdiyiniz rəhbərin fiziki və mental olaraq yorucu ola bilən bu təhsil yolu boyunca sizə dəstək göstərməsi son dərəcə vacibdir. Buna görə də qərar verməzdən əvvəl bir neçə potensial rəhbərlə görüşmək və onları yaxından tanımaq çox önəmlidir.

PhD-yə müraciət proseduru belədir:

– Gənclərə PhD təhsilinə qəbul şərtləri barədə nə kimi məlumatlarınızı bölüşə bilərsiniz? Proqrama necə qəbul olmaq olar və nələrə diqqət yetirmək lazımdır?

– İstəyim hər zaman Böyük Britaniyada PhD təhsili almaq olduğundan, ilk olaraq maraqlandığım sahələrdə çalışan potensial rəhbərləri araşdırmaqla başladım. Bildiyiniz kimi, texnologiyadakı sürətli dəyişikliklər gələcəyin ixtisaslarının formalaşmasına böyük təsir göstərir. Mənim əvvəlki təhsilim “product design” olduğu üçün bu sahədəki biliklərimi daha da genişləndirmək və eyni zamanda sağlamlıqla bağlı texnologiyaların dizaynına olan marağımı davam etdirmək istəyirdim. Buna görə “human–computer interaction” sahəsini seçdim.

Bir çox gəncin universitetin adına əsaslanaraq seçim etməsinə baxmayaraq, mən daha fərqli meyarlar müəyyən etmişdim. Böyük Britaniyadakı "King’s College", "Newcastle" və "Birmingham" kimi universitetlərdən qəbul almama baxmayaraq, hazırkı rəhbərim professor Corina Sasın "human–computer interaction" sahəsində tanınmış bir alim olması, milyon funtluq qrant layihələrinə rəhbərlik etməsi və Lankaster Universitetində çalışması mənim üçün doğru qərarı müəyyənləşdirdi. PhD-yə müraciət proseduru belədir: əgər magistratura təhsilini aldığınız universitetdə doktoranturaya davam etmək istəyirsinizsə, böyük ehtimalla rəhbəriniz artıq sizin akademik potensialınızı bilir və sizə uyğun tədqiqat mövzusu təklif edə bilər. Əgər tamamilə başqa universitetdə təhsilə davam etməyi planlaşdırırsınızsa, çox vaxt universitetlərin özləri sponsorluq etdikləri PhD mövzularını elan edir və burada tələb olunan kriteriyaları qeyd edirlər.

Mən isə araşdırma mövzumu müəyyənləşdirmək üçün bir ilə yaxın fərqli məqalələr oxumağa çalışmışdım. Daha sonra rəhbərimə e-poçt yazdığım zaman, iki gün sonraya onlayn görüş təyin etmişdi. Görüş zamanı mövzuda bəzi düzəlişlər etməyimi tövsiyə etdi və əlavə oxu materialları göndərdi. Bu mərhələdən sonra təxminən 5–6 ay ərzində mütəmadi onlayn görüşlərimiz oldu və araşdırma planım dəqiqləşdi. Ardınca Elm və Təhsil Nazirliyinin saytında tələb olunan sənədləri hazırlayaraq doktorantura proqramına müraciətimi tamamladım. PhD təhsili almaq istəyən tələbələrə tövsiyəm odur ki, potensial rəhbər namizədlərinin keçmiş və hazırkı tələbələri ilə əlaqə saxlasınlar və onların təcrübələrini öyrənsinlər. Mən də rəhbərimin yeni məzun olmuş doktorantı ilə görüşmüşdüm və o, bütün təcrübələrini tam şəffaf şəkildə mənimlə bölüşmüşdü.

Komfort zonasını tərk etmək yeni bir başlanğıcdır

– PHD proqramına qəbul zamanı əvvəlki illərdə ədə olunmuş təhsil və akademik nailiyyətlər, eləcə də karyera təcrübəsi də nəzərə alınırmı?

– Bu, əslində, seçdiyiniz rəhbərə bağlı olan bir məsələdir. Mənim uzun illər iş təcrübəm olduğu və rəhbərim də dizayner kimi uzun müddət çalışdığımı bildiyi üçün sahib olduğum texniki bacarıqların elmi araşdırma çərçivəsində hazırlayacağım prototip və ya texnologiya üçün daha dəyərli olacağını düşünürdü. Bu isə həm rəhbərimlə, həm də departamentimizdəki digər tədqiqatçılarla birgə işlədiyimiz elmi layihələrdə mənə böyük kömək etdi. Yeddiillik iş təcrübəsindən sonra yenidən təhsilə qayıtmaq, əlbəttə ki, çətin idi: çünki komfort zonanızı tərk edərək yeni bir başlanğıc edirsiniz. İş həyatındakı kimi müəyyən saatlar arasında çalışmaq əvəzinə, sizi həftənin hər gününə yayılan intensiv və davamlı bir təhsil prosesi gözləyir.

“İstəklərimdən biri elmi rəhbərimin yaddaşında uğurlu bir tələbə kimi qalmaq idi”

– PhD təhsilinizdə əcnəbi elmi rəhbərlərin, professorların dəstəyini necə qiymətləndirərdiniz? Elmi mövzunuzun müdafiəsi necə keçdi?

– PhD təhsili aldığım departamentdə hər altı ayda bir tələbənin irəliləyişinin qiymətləndirilməsi üçün xüsusi bir forma doldurulması və elmi rəhbər tərəfindən təsdiqlənməsi tələb olunurdu. Təxminən il yarımlıq müddətdən sonra isə “confirmation panel” adlanan bir mərhələ keçirilirdi, yəni doktorantura tələbəsinin PhD namizədi statusuna keçidi üçün kiçik bir müdafiə prosesi təşkil olunurdu. Bu paneldə sizə araşdırmanızla bağlı müxtəlif suallar ünvanlanır və onlara qənaətbəxş cavab verdiyiniz halda PhD namizədi olmağa layiq görülürsünüz. Mənim panelim çox uğurlu keçmişdi və verilən rəyi paylaşmaq istərdim:

PhD təhsilim olduqca məhsuldar və dolğun keçdi; bu illər ərzində üzərində çalışdığımız bütün məqalələr ən yaxşı konfrans və jurnallara qəbul olundu. Bu uğura görə, şübhəsiz ki, hər zaman mənə dəstək olan rəhbərimə, qarşıma çıxan bütün çətinliklərə inadla və səbirli şəkildə davam edən özümə, eləcə də ailəmə və yaxın dostlarıma borcluyam. Çünki bəzən elə anlar olur ki, yarım ilə yaxın üzərində çalışdığınız elmi araşdırma yaxşı rəylər almadığı üçün qəbul edilmir. Bunun isə bir çox səbəbi var: suni intellekt istifadəsinin artması, elmi araşdırmaların çoxalması, məqalələri qiymətləndirən rəyləşdiricilərə (reviewers) çox zaman ödəniş edilməməsi və ya PhD təhsilinin ilk ilində olan, kifayət qədər təcrübəsi olmayan tələbənin məqaləni dəyərləndirməsi və s. Bunlar elmi araşdırma aparanların tez-tez qarşılaşdığı çətinliklərdən yalnız bir neçəsidir.

Araşdırmalarımı üç ildən daha qısa müddətdə tamamladığım üçün PhD təhsilimi cəmi üç ilə bitirdim. Noyabrın 5-də müdafiəm baş tutdu; təxminən beş saata yaxın davam edən olduqca çətin bir müdafiədən sonra, kiçik düzəlişlərlə müdafiəmin uğurlu olduğu bildirildi və mən doktor elmi dərəcəsini əldə etdim. Qeyd etmək istərdim ki, rəhbərim həmişə ən uğurlu tələbəsinin belə minimum üç il yarımda bitirdiyini deyirdi; lakin mən tezisimin yazılmasını üç ildən az müddətdə tamamladım və daha sonra təxminən iki ay müdafiə tarixinin planlanmasını gözlədim. İstəklərimdən biri də rəhbərimin yaddaşında azərbaycanlı və uğurlu bir tələbə kimi qalmaq idi.

ADA - tələbələrinə ən yaxşı imkanları təqdim edən universitet

– Artıq ADA universitetində çalışırsınız. Bu ali məktəbdə fəaliyyətiniz barədə nə deyərdiniz? Gənc mütəxəssis olaraq buradakı tədris mühitini necə qiymətləndirərdiniz?

– Bəli, sentyabr ayından etibarən ADA Universitetində çalışıram və “Human–computer interaction” dərsini tədris edirəm. PhD təhsilim müddətində ADA-da proqram tələblərindən biri kimi seminarlar keçmişdim və qeyd etmək istərdim ki, ADA Universiteti ölkəmizin yeniliklərə açıq, daim özünü inkişaf etdirməyə çalışan və tələbələrinə ən yaxşı imkanları təqdim etməyə səy göstərən önəmli ali təhsil müəssisələrindən biridir. Universitetin bu dinamizmi, xarici alimlər və müxtəlif beynəlxalq universitetlərlə sıx əməkdaşlıq əlaqələri burada çalışdığım üçün özümü şanslı hiss etməyimə səbəb olur. Yaxın zamanda yeni açılan İtalyan–Azərbaycan Universitetində də dərs deməyə başlayacağam; multidissiplinar təhsilə sahib olduğum üçün burada bilik və təcrübəmi tətbiq etmək imkanı əldə etməyim mənim üçün böyük bir fürsətdir.

Mən Birləşmiş Krallıqda bir çox universitetdən qəbul almışdım

– Artıq tələbə həyatından universitet müəllimi fəaliyyətinə keçibsiniz. Xaricdə təhsil üzrə zəngin təcrübəsi olan müəllim, mütəxəssis olaraq tələbələrinizə nələri məsləhət görərdiniz?

– Doktorantura təhsilinə 31 yaşımda başladım və 34 yaşımda tamamladım. Zamanın nə qədər sürətlə keçdiyini nəzərə alsaq, bu qərarı verməzdən əvvəl təbii ki, mənim də bir çox tərəddüdlərim olmuşdu. Lakin hər zaman arzularımın ardınca getməyi seçdiyim üçün düzgün qərar verdiyimi bilirdim. Çalışsınlar ki, ətraflarında onları motivasiya edən, inkişaf etmələrinə dəstək olan insanlar olsun; çünki çox vaxt ətraf mühitin fikirləri bizi tərəddüdə sala bilir. PhD-nin ilk altı ayı mənim üçün xüsusilə çətin keçmişdi. Çoxlu məqalə oxumaq, hər şeyə sıfırdan başlamaq, bütün məsuliyyətin üzərində olması insanı həm mental, həm də akademik olaraq yükləyir. Rəhbərimin ən çox qiymətləndirdiyim xüsusiyyətlərindən biri tələbələrindəki potensialı görə bilməsi və həmin potensialın üzə çıxması üçün şərait yaratması idi. Bunun nəticəsində özümə inamım daha da artmışdı.

Mənə tez-tez “rəhbərini necə seçdin?” sualı verilir. Çox insan düşünür ki, əsas olan elmi rəhbərin sizi seçməsidir. Halbuki, burada vacib məqam sizin də onu seçməyinizdir. Çünki qarşıdakı 3–4 il üçün gözləntilərinizi açıq danışmaq, bu gözləntilərin nə dərəcədə real və uyğun olduğunu qarşı tərəflə birlikdə qiymətləndirmək çox önəmlidir. Mən Birləşmiş Krallıqda bir çox universitetdən qəbul almışdım, lakin hazırkı rəhbərimlə apardığım ilk söhbətlərdə həm diqqətini, həm də yanaşmasındakı peşəkarlığı digər potensial rəhbərlərdə hiss etmədim. Buna görə də onunla işləmək qərarını verdim.

Qızların elmdə aktivliyini artıran əsas amillər…

– Ölkəmizdə qızların elmi-tədqiqatlarda iştirakı, alim kimi formalaşması barədə nə deyərdiniz?

– Azərbaycanda qızların elmi-tədqiqatlarda iştirakı son illərdə sürətlə artıb və bu inkişafın həm dövlətin elm və təhsil sahəsində həyata keçirdiyi siyasətlə, həm də cəmiyyətdə getdikcə formalaşan müsbət yanaşma ilə bağlı olduğunu düşünürəm. Xaricdə təhsil proqramları, STEAM mərkəzləri və gənc alimlərə dəstək layihələri qızların elmdə aktivliyini artıran əsas amillərdəndir. Ailə və cəmiyyətin gender bərabərliyinə daha pozitiv yanaşması bu prosesə mühüm təsir göstərir, baxmayaraq ki, bəzi bölgələrdə ənənəvi stereotiplər hələ də qızların elmi karyeralarını davam etdirməsinə müəyyən çətinliklər yarada bilir. Qızların elm sahəsində daha da güclənməsi üçün mentorluq proqramlarının genişləndirilməsi, karyera inkişaf imkanlarının artırılması və STEM sahələrində qadın rol modellərinin sayının çoxaldılması xüsusi əhəmiyyət daşıyır.

Tələbələrə mentorluq etmək gələcək planlarım arasındadır

– Növbəti hədəfləriniz barədə.

– Elmi araşdırmalarıma aktiv şəkildə davam etmək, əldə etdiyim bilikləri tələbələrlə bölüşmək və eyni zamanda xaricdə təhsil almaq istəyən gənclərlə təcrübələrimi paylaşaraq onlara mentorluq etmək planlarım arasındadır. Digər məqsədlərimdən biri isə həm elmi rəhbərimi, həm də yaxın əməkdaşlıq etdiyim digər tədqiqatçıları ölkəmizə dəvət edərək onların seminar və təlimlərinin təşkil etməkdir. Bu, həm elmi mühitin inkişafına, həm də tələbələrin beynəlxalq perspektiv qazanmalarına mühüm töhfə verə bilər.