Video oyunçunu Nobelə aparan yol – Demiss Hassabisin uğur formulu

Britaniyalı Demiss Hassabis 2024-cü ilin Nobel laureatları arasında çox fərqli qaliblərdən hesab olunur. Ancaq onun yüksək elmi mükafata layiq görülməsi heç də təsadüfi deyil. Onu Nobelə aparan yol maraqlı, bir o qədər də gözlənilməzliklərlə zəngindir. D.Hassabis zülal strukturlarını proqnozlaşdırmaq üçün süni intellektdən (AI) istifadə etdiyinə görə 2024-cü ildə kimya üzrə Nobel mükafatına layiq görülmüş ingilis kompüter alimidir. O, mükafatın yarısını həmkarı, amerikalı kompüter alimi John M.Jumper ilə bölüşüb. Mükafatın digər yarısı isə amerikalı biokimyaçı David Bakerə çatıb. 

“Azərbaycan müəllimi” “Nobel laureatları” rubrikasından olan bu məqalədə Demiss Hassabisin həyat, elm, təhsil yoluna nəzər salır.

Erkən həyat və karyera
Demiss Hassabis 1976-ci il iyulun 27-də Londonda anadan olub. İlk uşaqlıq illərini Londonun şimalında keçirib. Kiprli yunan ata və çinli-sinqapurlu ananın böyük oğlu D.Hassabis uşaqlıq illərində şahmata və kompüter proqramlaşdırmasına böyük maraq göstərirdi. Demis atasını və əmisini şahmat oynayanda görəndə dörd yaşında idi və onlardan bu oyunu ona da öyrətmələrini xahiş etdi. O, bu oyuna tez bağlandı və tezliklə hər ikisini məğlub edib. Məntiq və strategiya ilə bağlı bütün oyunlarda onun erkən qabiliyyəti özünü göstərib, uşaq yaşlarından müstəsna intellektual imkanlar nümayiş etdirib. Elmə, texnologiyaya böyük maraq göstərib. O, riyaziyyat və informatika elmlərində mükəmməl idi. Dörd yaşında ikən Hassabis şahmat vunderkindi adlandırıldı və yeniyetmələr arasında çoxsaylı beynəlxalq şahmat yarışlarında İngiltərəni təmsil edərək 13 yaşında şahmat ustası dərəcəsi (2300 bal) qazanıb. Kompüter oyunlarına olan sevgisi onu ilk oyununu, “Otello” versiyasını kodlamağa və kitablardan kompüter proqramlaşdırmasını öyrənməyə ruhlandırdı. 
D.Hassabis “Bullfrog Productions” oyun şirkəti üçün kod yazmağa başladı. 17 yaşına kimi burada AI tərəfindən yaradılan Theme Park (1994) video oyununun aparıcı tərtibatçısı kimi xidmət etdi. Bu müddət ərzində o, Kraliça Elizabeth məktəbində  və “Christ's College”də oxuyub. Müstəsna istedadı onu ilk süni intellekt proqramını inkişaf etdirməyə vadar etdi, şahmat uduşlarından hesablama sahəsindəki ilk təşəbbüslərini maliyyələşdirmək üçün istifadə etdi.

“Süni intellektin superqəhrəmanı”

Sonuncu Kollec təhsilini 16 yaşında, vaxtından 2 il əvvəl bitirib. 
1990-cı illərdə D. Hassabis Kembric Universitetində kompüter elmləri üzrə təhsil alıb və burada kollecin şahmat komandasının kapitanı olub. 1997-ci ildə Kembricdən məzun olduqdan sonra “Lionhead Studios” şirkətində  aparıcı süni intellekt proqramçısı olub və burada “Qara və Ağ” (2001) oyununun hazırlanmasına kömək edib. O, 1998-ci ildə “Lionhead Studios”dan ayrılaraq “Elixir Studios” qrupu yaradıb və burada “Respublika: İnqilab” (2003) və “Evil Genius” (2004) daxil olmaqla bir sıra mükafatlara layiq görülən süni intellektə əsaslanan video oyunları istehsal edib. “Elixir Studios” da oyun dizaynında yeniliklər etməyə davam edib. Kommersiya çətinliklərinə baxmayaraq, onun “Elixir Studios”dakı işi yaradıcı mütəfəkkir kimi onun reputasiyasını möhkəmləndirdi. 2005-ci ildə “Elixir Studios”da sahibliyini satdıqdan sonra D.Hassabis süni intellekt alqoritmlərinə olan ehtirasını fərqli istiqamətə yönəltdi. Koqnitiv nevrologiyada, əsasən insan beyninin təxəyyül və yaddaşı necə idarə etdiyini başa düşmək üçün o London Universitet Kollecində (UCL)  təhsil alıb və fəlsəfə doktoru dərəcəsi alıb. Bu tədqiqat işi ona çoxsaylı mükafatlar qazandırıb. Bu elmi işə görə “ The Guardian” onu “Süni intellektin superqəhrəmanı” adlandırıb. Onun UCL-də apardığı tədqiqatlar yaddaş və təxəyyülü dərindən əlaqələndirdi. Bu, ilk növbədə, hipokampusun zədələnməsinin amneziya xəstələrinin yeni təcrübələr təsəvvür etmək qabiliyyətinə necə təsir etdiyini araşdırmaq, həmçinin onun süni intellekt sahəsində sonrakı işlərinin əsasını təmin etmək idi. Hassabis təxəyyül və epizodik yaddaş funksiyaları arasında nevroloji əlaqə nümayiş etdirdi - hər ikisi səhnəni zehni olaraq qurmaq bacarığını tələb edir. 2009-cu ildə UCL-i bitirdikdən sonra Hassabis Harvard Universitetində və Massaçusets Texnologiya İnstitutunda (MIT) postdoktorluq elimi işini yerinə yetirdi və UCL-də “Henry Wellcome” şirkətinin əməkdaşı oldu. 

“DeepMind”dan dünyaya 
D.Hassabis 2011-ci ildə Yeni Zelandiyalı kompüter alimi Şeyn Leqq və ingilis sahibkar Mustafa Süleymanla birlikdə süni intellektə əsaslanan “DeepMind” startap şirkətini qurdu. Sonrakı dörd il ərzində o, bir sıra AI modellərini inkişaf etdirib, oynamaq və oyunu mənimsəmək  üçün dərin öyrənmə metodlarından istifadə edərək onlara təlim keçib. Hassabis və həmkarları 2014-cü ildə DeepMind-u 400 min funt-sterlinqə Google- a satıblar. Hassabis isə CEO olaraq qalıb. DeepMind isə Google daxilində müəyyən dərəcədə muxtariyyətlə işləməyə davam edir. 2016-cı il martın 9-da bütün dünyada 200 milyonun insan tərəfindən izlənən, filosofların oyunu kimi məlum olan və daha çox intuisiya və təcrübəyə əsaslanan "Go" oyununda DeepMind tərəfindən hazırlanmış AlphaGo kompüter proqramı "AlphaGo"a Koreyanın ən güclü oyunçusu Lee Sedolu 5 oyunluq yarışmada 4: 1 hesabı ilə məğlub etdi. Bu hadisə bütün dünyanı heyrətə gətirdi. AlphaGo-nun neyron şəbəkələri  bu oyunu insanlardan və oynayaraq özü sərbəst öyrənmişdi. AlphaGo öz növbəsində  sonradan yaradılan AlphaGo Zero-ya məğlub oldu (0-100)  Daha ümumi neyron şəbəkəsi olan Alpha Zero şahmatı tez mənimsəmək üçün eyni üsullardan istifadə etdi.

AI protein qatlanmasını həll edir
Bu hadisələrdən sonra D.Hassabis qarşısında yeni üfüqlər açıldı. DeepMind-in oyun oynayan süni intellektlərinin qələbələri nəticəsində yaranan media marağına baxmayaraq, Hassabis əslində bu süni intellekt uğurlarından öyrəndiklərini elmi problemlərə, xüsusən də zülal qatlanmasına tətbiq etməkdə maraqlı idi. Zülallar həyat üçün vacib olan kimyəvi proseslərdə birbaşa iştirak edən və müxtəlif yollarla birləşdirilə bilən 20 amin turşusundan qurulan böyük molekullardır. Bir zülalın funksiyası, amin turşuları silsiləsinin necə büküldüyünə əsaslanaraq olduqca mürəkkəb ola bilən üçölçülü quruluşu ilə müəyyən edilir.

Bir zülalın necə qatlandığı amin turşusu ardıcıllığı ilə müəyyən edilir. Halbuki cəmi 100 amin turşusundan ibarət kiçik bir zülal belə 1047 mümkün üçölçülü struktura malik ola bilər. Zülalın quruluşunu onun amin turşusu ardıcıllığından təxmin etmək molekulyar biologiyada əsas problemə çevrildi.
1994-cü ildə bioloqlar John Moult və Krzysztof Fidelis zülal strukturlarının proqnozlaşdırılması üçün test üsulları üçün zülal strukturunun proqnozlaşdırılmasının kritik qiymətləndirilməsi (CASP) problemini qurdular. Hər iki ildən bir müsabiqə iştirakçılarına strukturu müəyyən edilmiş, lakin nəşr olunmamış zülallar üçün amin turşusu ardıcıllığı verilirdi və onlara zülal strukturlarını proqnozlaşdırmaq tələb olunurdu.
Tərəqqi yavaş idi. Sanki zaman Hassabisi və onun inqilabi kəşfini gözləyirdi. 2010-cu illərin ortalarına qədər CASP problemində ən yaxşı modellər təxminən 40 faiz dəqiq idi. DeepMind 2018-ci ildə CASP13-də zülal strukturu proqramı olan AlphaFold-a daxil oldu və rəqiblərini xeyli qabaqlayaraq təxminən 60 faiz heyrətamiz dəqiqlik göstərdi. Tezliklə digər Nobel laureatı John M. Jumper DeepMind-ə qoşuldu və AlphaFold2-ni inkişaf etdirməyə kömək etmək üçün zülal simulyasiyası ilə öz təcrübəsindən istifadə edərək bu sahədə işlərin təkmilləşməsinə dəstək oldu.

AlphaFold2 amin turşusu ardıcıllığı və zülal strukturlarının verilənlər bazası üzərində təlim keçmiş və ehtimal olunan protein strukturunu tapmaq üçün transformator adlanan neyron şəbəkədən istifadə edib. 2020-ci ildə CASP14-də AlphaFold2 90 faiz dəqiqliyə çatdı ki, bu da eksperimental nəticələrlə müqayisə edilə bilər. Bir amin turşusu ardıcıllığı verilmiş zülal strukturunun tapılması problemi həll edildi. 
Hassabis, Jumper və onların əməkdaşları 2021-ci ildə 50.000-dən çox insan zülalının demək olar ki, hamısının strukturunu hesablamaq üçün AlphaFold2-dən istifadə etdilər. Daha sonra daha da irəli gedərək, təxminən 1-dən gələn 200 milyon elmə  məlum olan zülalın demək olar ki, hamısının strukturlarını hesabladılar. Milyon müxtəlif növ və ya Hassabisin dediyi kimi, “bütün protein kainatı”.
Beləliklə də Hassabis və onun həmkarları  öz süni intellekt modeli AlphaFold2-dən istifadə edərək, demək olar ki, bütün məlum zülalların strukturlarını proqnozlaşdıraraq 50 illik problemi həll ediblər. Bu yenilik elmi tədqiqatlarda inqilab etdi, tibbdə, antibiotiklərə qarşı müqavimətdə və ətraf mühit elmində irəliləyişləri təşviq etdi.

AlphaFold nəinki 50 illik möhtəşəm problemin həllini təmin etdi, həm də əsas süni zəkanın həatiliyinin ilk böyük sübut nöqtəsi oldu: süni intellekt elmi kəşfləri kəskin surətdə sürətləndirə və öz növbəsində bəşəriyyəti irəliyə apara bilər. AlphaFold, dərman hədəfləri ola biləcək yeni müəyyən edilmiş zülalların daha yaxşı başa düşülməsini təmin etməklə və alimlərə onlara bağlanan potensial dərmanları daha tez tapmağa kömək etməklə dərman kəşfini sürətləndirir. AlphaFold DB zülal strukturları üçün “google axtarışı” funksiyasını yerinə yetirir, tədqiqatçılara öyrəndikləri zülalların proqnozlaşdırılan modellərinə ani giriş imkanı verir, onlara səylərini cəmləşdirməyə və eksperimental işləri sürətləndirməyə imkan verir.
Yeniyetmə videoyunçu necə Nobel laureatı oldu? 
17 yaşlı gənclərin əksəriyyəti günlərini video oyunları oynayaraq keçirir, lakin Britaniyanın sonuncu Nobel mükafatçısı yeniyetməlik illərini onları inkişaf etdirməyə sərf edib. Hassabis həmişə oyunun faydalarını tərifləmiş və onu süni intellekt dünyasına giriş qapısı adlandırmış, sonra şahmat vunderkindi kimi şahmat kompüterlərinin oyunu necə öyrəndiyi ilə maraqlanıb. "Düşünürəm ki, bu, məndə kompüterin şahmat oynaması və bunu öyrənməklə bağlı fikirləri oyatmağa başladı.  Bir çox uşaq mənim kimi oyunlar oynamağa başlayır, sonra proqramlaşdırmaya başlayır və bu inanılmaz alətdən, kompüterdən əşyalar yaratmaq üçün istifadə edir". 2019-cu ildə Demis “Economist”ə müsahibəsində deyirdi: “Həyatımı süni intellekt yaratmağa həsr etdim, çünki onun indiyə qədər icad edilmiş ən vacib texnologiya olacağına inanıram. Necə və niyə sual vermək qabiliyyətimizi dərinləşdirərək, AI bilik sərhədlərini irəli aparacaq və milyardlarla insanın həyatını yaxşılaşdıraraq elmi kəşflərin bütün yeni yollarını açacaq”.

Demis Hassabis süni intellekt haqqında
D.Hassabis süni intellekt sistemlərinin nəzarətdən çıxması risklərinin iqlim böhranı qədər ciddi olduğunu deyir: "Biz AI risklərini iqlim dəyişikliyi kimi digər qlobal problemlər kimi ciddi qəbul etməliyik. Beynəlxalq ictimaiyyətin buna təsirli qlobal reaksiyanı əlaqələndirməsi çox uzun çəkdi və indi biz bunun nəticələri ilə yaşayırıq. Süni intellektlə eyni gecikməyə yol bilmərik”. 

D.Hassabis həm də süni intellektin müsbət potensialının güclü tərəfdarıdır və Nobel mükafatı bunu təsdiqləyir. O, süni intellektin yaxşılıq etmək qabiliyyətinə misal olaraq zülalların kimyəvi ardıcıllığına əsasən strukturunu proqnozlaşdıran DeepMind-in AlphaFold ilə işini göstərir."Aydındır ki, mən süni intellektlə bağlı pessimist düşərgədə deyiləm, əks halda mən bunun üzərində işləməzdim",-deyir. Demis Hassabis “Life Scientific” jurnalının 200-cü nömrəsində yer almış müsahibəsində niyə süni intellekt yaratmaq və ondan bəşəriyyətə kömək etmək üçün istifadə etmək istədiyini açıqlayıb. 
 Müsahibədən görünür ki, uşaq ikən şahmatda necə qalib gəlmək barədə düşünmək Demisi düşünmə prosesinin özü haqqında fikirləşməyə vadar etdi. İlk kompüterini (Sinclair Spectrum) proqramlaşdırmaq imkanı ona möcüzə kimi görünürdü. Kompüter şahmatı onun iki həvəsini birləşdirdi. Beləliklə, onun ömürlük arzusu - süni intellekt yaratmaq doğuldu.

DeepMind-in uğurlarına baxmayaraq, Hassabis təvazökardır və diqqətini yalnız işinə cəmləyir. O, gərgin iş etikası və tədqiqatlarına sadiqliyi ilə tanınır. “Wired” jurnalına verdiyi müsahibədə o, “Mən milyarder olmaqda maraqlı deyiləm. Mən zəkanın həllində və süni intellektin ən çətin problemləri üzərində işləməkdə maraqlıyam”. DeepMind-dəki işindən əlavə, Hassabis həm də London İmperial Kollecində qonaq professor və Kral İncəsənət Cəmiyyətinin üzvüdür. O, 2017-ci ildə “Time” jurnalının 100 ən nüfuzlu insanı siyahısına daxil olmaqla, süni intellektə verdiyi töhfələrə görə çoxsaylı mükafatlar alıb.

Demis Hassabisin süni intellektə və maşın öyrənməsinə təsiri
Demis Hassabis, süni intellekt və maşın öyrənməsi dünyasında dalğalar yaradan bir addır. Aparıcı süni intellekt tədqiqat şirkəti DeepMind-in həmtəsisçisi və baş direktoru kimi Hassabis bu sahədə təməlqoyma nailiyyətlərinin önündə olub. Onun töhfələri təkcə süni intellekt haqqında düşüncə tərzimizdə inqilab etmədi, həm də texnologiyanın və bəşəriyyətin gələcəyini formalaşdırmaq potensialına malikdir. Hassabis süni intellektdən etik istifadənin təşviqində də fəal iştirak edib. O, məsuliyyətli süni intellekt inkişafının fəal müdafiəçisi olub və süni intellektin cəmiyyətin xeyrinə istifadə olunmasını təmin etmək üçün hökumətlər, sənaye və akademiya arasında əməkdaşlığa çağırıb. 2018-ci ildə o, Kembric Universitetində AI-nin cəmiyyətə təsirini öyrənmək və ondan istifadə üçün etik qaydalar hazırlamaq məqsədi daşıyan Leverhulme Kəşfiyyatın Gələcəyi Mərkəzinin həmtəsisçisi olub. 

Hassabisin süni intellektin gələcəyi ilə bağlı əsas fikirlərindən biri də insanlar və maşınlar arasında əməkdaşlığın vacibliyidir. Hassabis həmçinin hesab edir ki, süni intellekt dünyanın ən aktual problemlərini həll etmək potensialına malikdir. o, süni intellektdən iqlim dəyişikliyi, xəstəlik və yoxsulluq kimi problemlərin həllində necə istifadə oluna biləcəyini müzakirə edib. O, böyük miqdarda məlumatı təhlil etmək və daha yaxşı qərarlar qəbul etməyə və mürəkkəb problemləri həll etməyə kömək edə biləcək proqnozlar vermək üçün süni intellektdən istifadə etdiyi bir gələcəyi nəzərdə tutur. 

Bununla belə, AI-nin sürətli inkişafı ilə onun potensial mənfi təsiri ilə bağlı narahatlıqlar da var. Hassabis bu narahatlıqları bölüşür və hesab edir ki, süni intellektdən daha böyük fayda üçün istifadə olunmasını təmin etmək üçün etik qaydaların olması vacibdir. DeepMind-in bu narahatlıqları aradan qaldırmaq və texnologiyalarının məsuliyyətlə inkişaf etdirilməsini təmin etmək üçün çalışan xüsusi etika və cəmiyyət komandası var.

Hassabisin süni intellektin gələcəyi ilə bağlı başqa bir fikri davamlı öyrənmənin vacibliyidir. O hesab edir ki, süni intellekt insanlar kimi öyrənib yeni vəziyyətlərə uyğunlaşa bilməlidir. Gücləndirici öyrənmə kimi tanınan bu konsepsiya DeepMind-in tədqiqatının əsas aspektidir. Zamanla öyrənə və təkmilləşdirə bilən süni intellekt yaratmaqla Hassabis və onun komandası daha çox yönlü və uyğunlaşa bilən texnologiya yaratmağa ümid edir.

Demis Hassabis: Video oyunlar gənclərin yaradıcılığını artıra bilər
Demis Hassabis uşaqların "çox sürətlə dəyişən dünyada" uyğunlaşma qabiliyyətini mənimsədiyini görmək istəyir. Müsahibələrində Hassabis qeyd edir ki, valideynlər uşaqlarının saatlarla oyun oynamasına görə saçlarını yolmaq əvəzinə, onların texnologiyadan yaradıcı istifadəsini təşviq etməlidirlər. Uşaqları  onları oyun yaratmağa və proqramlaşdırmağa təşviq etmək lazımdır. “BBC Radio 4-s Today”-yə müsahibəsində o, deyib ki, oyun ona uğur qazanmağa kömək edib. "Yaradıcı hissəni qidalandırmaq vacibdir, təkcə onları [oyunları] oynamaq deyil. Siz heç vaxt ehtiraslarınızın hara getdiyini bilmirsiniz, ona görə də mən valideynləri övladlarını həqiqətən hər şeyə həvəsləndirməyə təşviq edərdim və bu yolla öz bacarıqlarını inkişaf etdirsinlər". 

Sadə həyat tərzi  
D.Hassabis Kral Cəmiyyətinin Mullard Mükafatı (2014), Pontifik Elmlər Akademiyasının Pius XI Medalı (2020) və Biotibbi Elmlər üzrə Wiley Mükafatı (2022) daxil olmaqla bir sıra təltiflərə layiq görülüb. 2023-cü ildə o, Həyat Elmləri üzrə Breakthrough Prize, Canada Gairdner Beynəlxalq Mükafatı və Albert Lasker Basic Medical Research Award mükafatına layiq görülüb.

Demis Hassabis süni intellekt sahəsindəki xidmətlərinə görə cəngavər rütbəsi və Kral Cəmiyyətinin üzvü adı da daxil olmaqla, işinə görə çoxsaylı mükafatlar alıb. Preply dil öyrənmə proqramının 2023-cü il hesabatı DeepMind CEO-su Demis Hassabisi hətta Mark Zuckerberg, Elon Musk və Sundar Pichai kimi yüksək səviyyəli qlobal rəhbərləri də qabaqlayaraq dünyanın ən ağıllı baş direktoru kimi sıralayıb. Onun akademik və peşəkar nailiyyətləri qabaqcıl texnoloji və elmi sərhədlərə malikdir və insanlar və süni intellekt arasında gələcək qarşılıqlı əlaqələrə dair tənqidi müzakirələri stimullaşdırıb.  
Onun əsərinə 150.000-dən çox istinad edilmiş və 5 dəfə Science jurnalının ilin ən yaxşı 10 kəşfindən biri seçilmişdir. Kral Cəmiyyətinin və Kral Mühəndislik Akademiyasının üzvüdür. 2018-ci ildə isə Britaniya İmperiyasının ordeni ilə təltif edilib.

Demis Hassabis dekabrın 10-da Nobel mühazirəsinə uşaqlıq xatirələri ilə başlayıb. Dörd yaşından bəri müxtəlif çempionatlarda iştirak edərək şahmat oynayan D. Hassabis deyib: "Belə bir yaşda ciddi şahmat oyunları şəxsiyyət və karyera formalaşdıran bir təcrübəyə çevrilir. Bu məni düşüncə prosesinin özü haqqında düşünməyə vadar etdi. Beynimizin fikirləri, planları və strategiyaları necə hazırladığına və bunu necə inkişaf etdirə biləcəyinə heyran oldum və maraqlandım". 

D.Hassabis ailəsi ilə birlikdə Şimali Londonda yaşayır və sadə həyat tərzi keçirir. Elmi və sahibkarlıq səylərindən əlavə, o, ömürlük şahmata olan həvəsini saxlayır və “Liverpool” FC-ni dəstəkləyir.