Azərbaycan Pespublikasının ümumtəhsil məktəblərində fəal (interaktiv) təlimin tətbiq edilməsi təhsil islahatının əsas məqsədlərindən biridir. Fəal (interaktiv) təlim metodunun tədris prosesinə daxil edilməsi şagirdlərin passivliyinin aradan qaldırılmasına, lazım olan təfəkkürün xüsusiyyətlərinin, yaradıcılığın formalaşdırılması və təlim keyfiyyətinin yüksəldilməsinə şərait yaradaraq Azərbaycan Respublikasının Təhsil İslahatı Proqramında göstərilən demokratikləşdirmə, inteqrasiya və humanitarlaşdırma, diferensiallaşdırma, humanistləşdirmə, fərdiləşdirmə prinsiplərini həyata keçirməyə imkan yaradır. Şagirdlərin özünə inamı artır, şəxsiyyətlərarası münasibətləri yaxşılaşır, özü müstəqil qərarlar verə bilir, fikirlərini sərbəst söyləyir, fərdi və müstəqil şəraitdə tədqiqat aparır, daim dəyişən şəraitə uyğunlaşır, məktəbə və oxumağa meyl, rəğbət çoxalır.

İnsan həyatı boyu bilikləri müstəqil əldə etməyi bacarır və buna can atır. Bu zaman başlıca köməkçi kimi dərketmə fəallığı və hər şeyi öyrənmək həvəsi, həmçinin şəxsiyyətin əməksevərliyi böyük rol oynayır. Şagirdə buna görə bir şəxsiyyət kimi yanaşılmalıdır. O zəruri informasiyanı müstəqil qazanmalı, yenidən işləməyi və düzgün istifadə və tətbiqetməni bacarmalıdır. Yeni təlimin məqsədləri şagirdlərdə fəal və yaradıcı olmaq və şəraitdən tez baş çıxarmaq, təşəbbüs göstərmək, müstəqil olaraq yeni məsələlər qarşıya qoymaq və qərar qəbul etməyi bacarmaq zərurəti yaradır.

Yeni dərsliklər şagirdləri asanlıqla tədqiqata sövq edir. Dərslik müəllifləri tərəfindən məlumatların özünün müxtəlif mənbələrdən toplanması, şagirdlərin hafizəsində kor-koranə əzbərçilikdən fərqli, intellektual bir lay yaradacaq. Yeni dərsliklərlə tanış olan şagirdin hisləri, düşüncələri müsbət istiqamətlərdə inkişaf edir. Tədqiqat aparan şagirdlərdə bir çox yeni biliklər formalaşır. Onlarda “Yeni bir fikir kəşf etdim” bacarığı yaranır. Özünə inam, güvən artır. Bu da şəxsiyyətyönümlülük prinsipinə əsaslanır. Şagirdin tədqiqat zamanı həm yaradıcı, həm məntiqi, həm də tənqidi təfəkkürü inkişaf edir. İnternet, kitabxana resurslarından istifadə edən şagird axtardığı mövzu üzrə müxtəlif şərhlər, fikirlərlə tanış olacaq. Bu da şagirdləri tədricən müasir cəmiyyətin informasiya bolluğuna alışdıracaq, alternativ fikirlərə hörmətlə yanaşmaq zərurətini dərk edəcək. Fənni tədris edən müəllim də çalışmalıdır ki, şagirdlərin bilik və bacarıqlarını yüksək qiymətləndirsin, şagirdlər tədqiqata sövq edilsin. Müəllim tədris zamanı dərsliklərə, mövzulara, tədqiqata uyğun təlim üsulları və formaları seçməlidir. Müəllim öz şagirdlərinə yüksək səviyyədə xidmət etməyi yalnız şəxsi istəyi kimi yox, peşə borcu kimi qarşısına məqsəd qoymalıdır. Şagirdin uğuru müəllimin uğurudur.

Təhsil şagirdlərə təkcə bilik verməyi deyil, onlarda müəyyən bacarıq və vərdişlərin inkişaf etdirilməsini də tələb edir. Yəni, şagirdi müstəqil həyata hazırlamaq şəxsiyyətyönümlü təhsilin əsas məqsədinə çevrilib. Şagirdlərin şəxsiyyət kimi formalaşmasında təfəkkürün inkişafı isə çox mühüm amil sayılır. Təlim prosesində şagird təfəkkürünün inkişafı üçün ona bilik ötürmək yox, bilik qazanması üçün şərait yaratmaq lazımdır. Bununla bağlı Elm və Təhsil Nazirliyinin aidiyyəti strukturları tərəfindən davamlı olaraq müxtəlif tədbirlər həyata keçirilir.

Yaradıcı təfəkkür şagirdə hadisə və əşyanı seyr etməklə onların məzmun və mahiyyətini anlamağa, qanunauyğunluq, əlaqə və münasibətlərini aydınlaşdırmağa və bunların sayəsində təbiət və cəmiyyət hadisələrini qavramağa və onları idarə etməyə, onları özlərinin tələbatı və mənafeyi xidmətinə verməyə, öz davranışlarını daha yaxşı tənzimlənməyə imkan yaradır.

Dərsin müasir tələblərinə əsasən şagird də müəyyən mənada tədqiqatçı olmalıdır. Şagirdə verilən tapşırıq üzrə material toplayır, üzərində düşünür, axtarış aparır, əlverişli variant seçir, onu necə təqdimat edəcəyi haqqında qərar qəbul edir. Təqdimat hazırlayır. Təqdimat hazırlamaq şagirdləri artıq müstəqil olaraq sərbəst çıxışa, özünümüdafiəyə sövq edir, bu bacarıqları şagirdlərdə formalaşdırır.

Şagirdlərin yaradıcı təfəkkürünün və tədqiqatçılıq qabiliyyətinin inkişaf etdirilməsi üçün şagirdləri ən çox layihə işinə cəlb etmək lazımdır. Bu zaman onlar verilmiş layihəni vaxtında, düzgün və dolğun şəkildə başa çatdırmaq üçün həm araşdırmaçı, həm məsuliyyətli bir şəxsiyyətə çevrilirlər. Bəzən bilmədiklərinin də tədqiqat zamanı əldə etdikləri biliklər nəticəsində dərk edirlər. Müəyyən əlamətdar günlərə, bayramlara aid divar qəzetlərinin hazırlanmasını buna misal olaraq göstərmək olar. Tədqiqatçılıq qabiliyyəti yüksək olan şagirdlər müstəqillik, sərbəst mühakimə, mükəmməl qrammatik hazırlıqla birlikdə ədəbi material barədə dolğun, aydın və sistemli məlumata yiyələnməlidirlər. Və əldə etdikləri materialın ən vacib hissələrini layihə işində göstərməlidirlər. Tədqiqatçı şagird müstəqil olmalıdır. Şagird öz düşündüyünü sərbəst deməli, səhv olacağından çəkinməməlidir. Müstəqil şagirdin gələcəkdə sərbəst söz, fikir demək qabiliyyəti üzə çıxır. Bu həm Azərbaycan dili, həm də riyaziyyat dərslərində tədqiqatçılıq imkanlarına geniş yol açır. Riyaziyyat fənnindən də “Rəqəmlərin tarixi “adlı bir layihənin şagirdlərə tapşırılması onlarda tədqiqatçılıq bacarığını inkişaf etdirəcəkdir. Bu baxımdan biz bir müəllim kimi həm tariximizi araşdırmaq, unutdurmamaq, qəhrəmanlarımızı tanımaq məqsədi ilə ən çox şagirdləri “20 Yanvar“, “Xocalı Facıəsi” mövzularında layihələrin hazırlanmasına cəlb edirik. Həmçinin adət-ənələrimizi tanıyıb qorumaq məqsədi ilə “İlaxır çərşənbə”, ”Novruz bayramı” və s. ilə bağlı divar qəzetləri, bukletlər hazırlamağı şagirdlərə tapşırırıq. Bu araşdırmalar nəticəsində şagirdlər həm tariximizi, həm adət-ənənələrimizi dərindən öyrənirlər. Həm də sinifdə öyrəndiklərini səhnələşdirərək tətbiq edirlər. Bu zaman şagirdlərin rola girmə bacariqları, istedadları da üzə çıxır. Şagirdlərin fəallığını artırması üçün dərs düzgün qurulmalıdır. Bunun üçün müəllim özü də tədqiqatçı olmalıdır. Dərsini düzgün quran müəllim həm şagirdlərinin fəallığına, istedadlarının üzə çıxmasına, həm də dərsin uğurlu keçməsinə nail olacaqdır. Müəllim bilməlidir ki, şagird fəallığını hansı yollarla artırmaq olar. Bunun üçün hansı üsul və formaları seçmək lazımdır. Müəllim özü də araşdırıcı, tədqiqatçı olmalıdır ki, şagirdlərin düzgün tədqiqatçılığına bələdçilik edə bilsin.

Təfəkkür dil materialları əsasında formalaşır. İnsan fikirləşəndə də, düşünəndə də sözlər və cümlələrdən istifadə edir. Təfəkkürün təzahür forması dildir. Şagirdin də fikirləşmə dili var. O, fikri başqasına çatdırmaq üçün istifadə olunan dilin də əsasında təfəkkür dayanır. Şagirdlər eyni fikirləri düşünə bilərlər, lakin o fikirlərin ifadəcisi olan sözlər və cümlələr hər şagirdin özünəməxsus söz və cümlələri ola bilər.

Şagirdlərdə yaradıcı təfəkkürün formalaşdırılması üçün tədris prosesində “Əqli hücum”, rollu oyun, modelləşdirmə, morfoloji qutu, proqnozlaşdırma, layihələr kimi təlim üsullarında istifadə edilməlidir. Müəllim təlim zamanı yaradıcılığa yönəlmiş metodları yönləndirməlidir. Atalar sözləri üzrə iş, sinektika, fantaziyanın polinomları və s. sərbəst işlər şagirdlərə tapşırıq kimi verilə bilər. Bu tapşırıqların öhdəsindən gəlmək şagirdlərdə fərdi yaradıcılıq bacarıqlarını üzə çıxaracaqdır. Bu üsulları tətbiq edərkən müəllim həm fərdi, həm cütlərlə, həm qruplarla, həm də kollektiv iş formasından istifadə edə bilər. İbtidai sinif şagirdlərində hansisa bir nağılın ardını davam etdirmək, hansısa bir məqsədə uyğun hekayə uydurmaq,nağıllarda dəyişiklik etmək, onu yenidən tərtib etmək,müasir zamanda tətbiq etmək şagirdlərin yaradıcı təfəkkürünü inkişaf etdirir.

“Əqli hücum”üsulunu tətbiq edərkən qoyulan problemin həlli yollarını araşdırarkən şagirdlərdə fikir azadlığı, sərbəstlilik və yaradıcılıq stimullaşır. Rollu oyun zamanı şagirdlər müxtəlif xarakterli rolları öz üzərlərinə götürməklə hər hansı bir hadisəni öz mövqelərindən qiymətləndirirlər.

Yaradıcı təfəkkür proseslərinin inkişafına yönəldilmış texnikaların böyük qismi TRİZ-pedaqogikada işlənilib. TRİZ-pedaqogika elmi və pedaqoji istiqamət kimi 70-ci illərdə Bakı şəhərində yaranıb. Onun əsasını Qenrix Altşullerin ixtira məsələlərin həlli nəzəriyyəsi (теория  решения изобретательских задач-ТРИЗ) təşkil etmişdir. TRİZ – pedaqogikanın məqsədi müxtəlif fəaliyyət sahələrində mürəkkəb problemləri həll etməyə hazır olan inkişaf etmiş təfəkkürə və yaradıcı qabiliyyətlərə malik olan şəxsiyyətin yetişdirilməsidir. TRİZ-pedaqogika ilk növbədə yaradıcı təfəkkürü stimullaşdıran və inkişaf etdirən üsulları və alqoritmləri ilə dünyada məşhurdur.

Şagirdlərin təfəkkürünü inkişaf etdirmək, ilk növbədə onların bilik səviyyəsini nəzərə almaq lazımdır. Çünki belə inşalar (sərbəst) xüsusi yaradıcılıq qabiliyyəti və müstəqillik tələb edir. Mövzu şagird tərəfindən düzgün dərk olunmalıdır. Şagirdləri yaradıcılığa düzgün istiqamətləndirmək lazımdır. Qarşılıqlı fəaliyyətə əsaslanan intraktiv metodun tələblərinə əsaslanaraq, onları istiqamətləndirmək, sərbəst, yaradıcı və müstəqil fəaliyyətə imkan yaradır. Fikri əsaslandırmaq üçün sitatlara istinad edilir. «Qurub-yaratmaq» verən yaradıcılıq, sərbəstlik, şəxsi fikir daha əsas sayılır. Fikir aydın və sadə dildə ifadəsini tapmalıdır.

Yaradıcılıq, öncə, şagirdin öz işinə yaradıcı yanaşması ilə əlaqədar meydana çıxır. Şagird öz işinə məsuliyyətli yanaşmalı, cavabdeh olmalıdır. Kitabxanalardan, bədii ədəbiyyatlardan,internet resurslarından düzgün istifadəni bacarmalıdır. Bütün bunlardan düzgün istifadəyə müəllim düzgün istiqamətləndirməlidir. Şagirdlər işinə nəzarət etməli, fərziyyələrini irəli sürməlidir. Daim şagirdlərinə dəstək olmalıdır.

Tədqiqat və müşahidələr göstərir ki, müasir təlim şagirdlərin idrakını, yaradıcı, məntiqi və tənqidi təfəkkürünü, tədqiqatçılıq qabiliyyətini inkişaf etdirir. Müəllimin pedaqoji ustalığı həm də şagirdlərin elmi təfəkkürünü, tədqiqatçılıq qabiliyyətini inkişaf etdirməsindədir. Şagirdlər üçün elə şərait yaradılmalıdır ki, onlar öz fikirlərini davam etdirsinlər.