Millət vəkili: Azərbaycanda tibb təhsili alanlar bir addım geridə qalırlar – MÜSAHİBƏ

Hər sahəyə olduğu kimi, səhiyyə üçün də insan resurslarının hazırlanması və tibbi təhsilin təşkili günün aktual mövzularındandır. Bu mövzunu “Azərbaycan müəllimi”nin “Ziyalı sözü” rubrikasında tanınmış ürək-damar cərrahı, tibb üzrə elmlər doktoru, millət vəkili, Azərbaycan Ürək və Sağlamlıq Assosiasiyası İdarə Heyətinin sədri, Əməkdar həkim Rəşad Mahmudovla müzakirə etdik.  

“Müasir dövrün tələblərinə cavab verən həkimlərə ehtiyac getdikcə artacaq”

– Azərbaycanda tibb təhsilinin mövcud vəziyyəti ilə bağlı dəyərləndirməniz maraqlıdır.

– Əvvəllər bu məsələnin əhəmiyyəti, bəlkə də, yetərincə vurğulanmırdı. Lakin səhiyyə sahəsinə böyük maliyyə resurslarının yönəldildiyi bir dövrdə bu mövzu ön planda olmalıdır. Qısa bir müqayisə aparsaq, son 4 il ərzində Azərbaycanın səhiyyə büdcəsi təxminən 800 milyon manat səviyyəsindən 3,5 milyard manata qədər artıb. Bu artım göstərir ki, sağlam, işini bilən, effektiv və müasir dövrün tələblərinə cavab verən həkimlərə ehtiyac getdikcə artacaq. Bu ehtiyacın davamlı təmin edilməsi isə prioritet vəzifələrdən biridir.

Tibbi təhsil digər təhsil sahələri ilə müqayisədə özünəməxsus xüsusiyyətlərə malikdir. Bu, uzun müddət tələb etməklə yanaşı, həm də daha kompleksdir. Son illərdə təhsil sisteminə süni intellektin inteqrasiyası və bununla bağlı yeni çağırışlar tibb təhsili üçün əlavə imkanlar və inkişaf yolları açır.

“Beynəlxalq proqramlara baxıb mükəmməl tədris proqramları yaratmaqla təhsildə keyfiyyəti artırmaq olmaz”

– Hər sahədə olduğu kimi, tibb təhsilində də süni intellektin açdığı imkanlara toxundunuz. Süni intellektin tətbiq olunduğu təhsil gələcək həkimlərə nəyi ötürə bilir, nəyi yox? Dəstəkverici amillərin artmasına baxmayaraq, tibb təhsilində inkişaf sanki hiss edilmir.

– Tamamilə yeni mərhələdəyik və dövrün tələbinə görə, təhsil sadəcə bilik ötürməkdən ibarət olmamalıdır, təhsil prosesi tənqidi düşüncəni, yəni məlumatları dəyərləndirmək və onların əksi olan fikrin formalaşmasını təmin etməlidir. Bu, bütün sahələrdə olduğu kimi tibb təhsilində də vacibdir. Lakin tibb təhsilində və həkimlikdə etik davranış xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Həkimin biliyi ilə yanaşı, etik davranışı, empatiya və bu bacarıqları tətbiq etmək qabiliyyəti qiymətləndirilir. Ona görə də bunlar elə təhsil dövründə tələbələrə ötürülməlidir. Ötürmə prosesinin özünə gəlincə, əslində, tələbə ilə müəllim arasındakı ünsiyyət gələcək həkimin bütün davranışlarına təsir edən vacib amillərdən biridir. Təhsil aldığım dövrlə indiki dövrü müqayisə edirəm. Doqquz Eylül Universitetinin Tibb fakültəsində passiv sistemlə təhsil aldığım 1991–1997-ci illərdə müəllimlərimizin də xarici ölkələrdən, xüsusilə ABŞ-dən gələn peşəkarlardan dərslər aldığını görürdük. Məzun olduğum il Doqquz Eylül Universiteti 7 illik hazırlıqdan sonra Türkiyədə ilk dəfə olaraq aktiv tibb təhsili sistemini tətbiq etdi. Bu sistemlərin hər birinin özünəməxsus üstünlükləri var. Məsələn, passiv təhsil sistemində böyük auditoriyaya təsir etmək daha asandır. Müəllim danışır, tələbələr dinləyirlər. Amma mənfi tərəfi odur ki, öyrənilənlər uzun müddət yadda qalmır. Aktiv sistem isə tələbəni prosesə daha çox cəlb edir və yaddaşda saxlanılan biliklərin miqdarını artırır. Tələbə biliyi özü araşdıraraq əldə edir. Bu variantda aldığın bilikləri yadda saxlama imkanın daha çox olur. Tələbə mərkəzli aktiv təhsil sistemində proqram verilir, tələbə dərsi müəllimdən eşitmədən özü araşdırır, kitabxanalarda əldə etdiyi mənbələrdən öyrənir. Bu sistemdə müəllim istiqamətverici rol oynayır. Mənfi cəhəti odur ki, bahalıdır, burada müəllim auditoriyaya deyil, 8-10 nəfərlik, ən çoxu 20 nəfərlik qruplarda dərs keçir. İndi dünyanın bir çox yerində qarışıq sistem tətbiq olunur. İlk 3 kursda passiv təhsil sistemi, sonra isə aktiv təhsil sistemi istifadə edilir. Düşünürəm ki, ölkəmizdə də bu sistemləri yüksək səviyyədə tətbiq etməklə gələcəyə daha rahat hazırlaşa bilərik. Bu təkmilləşmiş sistemə süni intellektin yaratdığı imkanları da əlavə edəndə öyrənmə mühiti daha da zənginləşir. Süni intellektin tibb təhsilində rolu 30 il əvvəlki tibb təhsili ilə müqayisədə daha yaxşı görünür. Bu gün təlimlərdə internetin, kompüter bilgisinin, simulyasiya mərkəzlərində texniki avadanlıqların verdiyi imkanları xəyalına gətirəndə insan həyəcanlanır. Kifayət qədər əlçatan olan biliklərdən tələbələrin istifadəsinə nail olmaq, onları həvəsləndirmək lazımdır, ötürməyin ən yaxşı yollarını tapmaq, elə etmək lazımdır ki, tələbələr özlərini müəllimlərinin, istiqamətləndirən, öyrədən şəxslərin yerində görə bilsinlər. Yalnız bu halda onlar elmin, biliyin dərinliyinə getmək istəyəcəklər. Təkcə beynəlxalq proqramlara baxıb mükəmməl tədris proqramları yaratmaqla təhsildə keyfiyyəti artırmaq olmaz.

“Həmin xaos dövründə Azərbaycanda təhsil alanları sadəcə “şanssızlar” adlandıra bilərik”

– Passiv təhsil sistemi ilə, yəni auditoriyada müəllimi dinləyib ondan aldığınız biliyi genişləndirərək həm Ege Universitetinin Ürək-Damar Cərrahiyəsi Elmi Mərkəzinin doktoranturasında oxumusunuz, həm də öyrəndiklərinizi məharətlə tətbiq edərək yüksəkixtisaslı həkim diplomu almısınız. Necə düşünürsünüz, tibb təhsilini Azərbaycanda alsaydınız, tanınmış Rəşad Mahmudov ola bilərdiniz?

– Hər mənada cavabı çox çətin sualdır. Təhsil aldığım illərdə nəinki Azərbaycanda, ümumiyyətlə, postsovet məkanındakı ölkələrin hər hansı birində tibb təhsili almaq istəməzdim. Həmin xaos dövründə Azərbaycanda təhsil alanları sadəcə “şanssızlar” adlandıra bilərik. Başqa tərəfdən, iki fərqli sistemi müqayisə etmək üçün hər ikisində təsil almaq lazımdır. Hətta eyni mərhələni hər iki sistemdə keçməlisən ki, bir fikrə sahib olasan. Azərbaycan təhsilini ali elmi dərəcəyə qədər hər hansı səviyyədə görmədiyimdən müqayisə etməyim doğru olmaz. Amma inanıram ki, hər iki təhsil sistemində və istənilən təhsil səviyyəsində nəzəri və təcrübi tibbi tələbəyə ötürən, özünün duruşu ilə tələbədə iz buraxan müəllimlər mütləq olublar. Amma belə müəllimlərin hər tələbə üçün əlçatan olmaması təhsilimizin çatışmazlığıdır. Bir də ki, həmin dövrdə müəllimlərin sosial vəziyyətindən tutmuş texniki imkanlarına qədər şərtlər eyni deyildi. Ən əsası, xəstəyə toxunma imkanının verilməsi, xəstənin tələbədən gizlədilməməsi də önəmlidir. Azərbaycanda tibb təhsili alanlar bütün dövrlərdə ailələrin ən yaxşı oxuyan uşaqları olub. Ən yüksək bal tibb təhsilində idi. İş elə gətirdi ki, həmin uşaqların mövcud bacarıqlarını nəinki inkişaf etdirmək, hətta əldə etdikləri bilikləri tətbiq etmələrində problemlər yarandı. Bu, modelin əskikliyi də ola bilər, o modeli təhsilverənlərin özünün yanlış tətbiq etməsi ilə də izah edilə bilər. Nəticə ondan ibarətdir ki, bacarıqlı həkimlər ola biləcək yüksək potensiallı kadrlar ya özlərini başqa sahələrdə sınadılar, ya da tibb təhsilini tamamlayıb rəhbər vəzifələrə üstünlük verdilər. Lakin indi bir çox şey dəyişib. Ölkədə icbari tibbi sığorta sistemi tətbiq edilir, təhsilə və tibb sahəsinə baxış, alışdığımız bir çox standartlar dəyişib.

“Tibb üzrə təhsil səviyyələrində boşluqlar var”

– Niyə hələ də tibb təhsili üçün tələbələr xaricə üz tuturlar? Niyə təcrübəni xaricdə qazana bilirlər, ölkəmizdə yox?

– Təhsildə xaricdə təcrübə qazanmaq vacibdir. Bu gün ölkəmiz bu yoldan geniş istifadə edir. Hər il onlarla, yüzlərlə gəncin xaricdə təhsilinə böyük vəsait xərclənir. Birmənalı olaraq bunun faydasını görəcəyimizi düşünürəm. Ancaq xaricə göndərilən kadrların ölkəyə qayıtması üçün də maliyyə vəsaiti nəzərdə tutulmalıdır. Xaricə gedənlərin sayının çoxluğundan deyil, onların qayıtmamağından ehtiyatlanmalıyıq. Hədəfimiz xaricə gedənlər üçün bütün imkanları yaratmaq olmalıdır ki, onlar qayıtsınlar. İlk növbədə, də təhsilverən ən yaxşı tələbəsinin başqa yerə getməməyində maraqlı olmalıdır. Universitet özü ən yaxşı tələbələrini seçib xaricə göndərməli, öz imkanları ilə onların başqa ölkələrin təcrübələri ilə tanış olmalarını təmin etməlidir, 2-3 aylıq təcrübə mübadiləsi ilə öz ölkəsinə verdiyi töhfələri artırmağa çalışmalıdır.

Tibb təhsilində problemlər təhsilalanların təcrübə qazana bilməmələri ilə məhdudlaşmır. Hətta tibb üzrə təhsil səviyyələrində belə boşluqlar var. Bu boşluq isə bakalavr və ondan sonrakı davamlı tibb təhsilinin mexanizmlərində ədalətsizliyə gətirib çıxarır. Müqayisəli analiz edəndə bu ədalətsizlik daha aydın görünür. Məsələn, qarşıma alternativlər qoyulsa, övladımın Türkiyə, Almaniya, yoxsa Azərbaycanda təhsil alması ilə bağlı qərarı heç düşünmədən verər, ölkəmizdə tibb təhsili almasını istəmərəm. Çünki bakalavriat, magistratura və doktorantura səviyyəsinin qanunvericiliklə tənzimlənən mexanizmi beynəlxalq mexanizmlə müqayisədə təzadlıdır və Azərbaycanda tibb təhsili alanlar bir addım geridə qalırlar. YUNİSEF-in qəbul etdiyi beynəlxalq standartlara görə, 8 mərhələdən ibarət tibb təhsilinin sonuncu səviyyəsi doktoranturadır və bu, təhsil sistemlərində bütün istiqamətlər üzrə son mərhələdir. VI mərhələ bakalavriat, VII magistratura, VIII səviyyə isə doktoranturadır. Qərb, Türkiyə daxil olmaqla Avropa təhsil sistemində 6 illik tibb təhsili alan şəxs VII mərhələni bitirmiş sayılır. Yəni həmin ölkələrin qanunvericiliklərinə görə, bakalavr və magistraturanı bitirən şəxslər VII təhsil səviyyəsindədirlər. Hətta ABŞ başda olmaqla bir çox ölkələrdə 4 illik tibb təhsili həkim olmaq üçün yetərli sayılır. Məsələn, paramedikal, tibblə əlaqəli bir çox sahəyə getmək istəyirsənsə, 4 illik təhsil yetərlidir. Sonrakı 2 ili də təhsil alırsansa, VII mərhələ bitir. Bundan sonra doktorantura və ya ona ekvivalent olan beynəlxalq səviyyələrdən keçirsən. Hər 100 nəfərdən 10-15 nəfəri paralel olaraq elmi tibblə də məşğul olur. Buna görə ayrıca zaman sərf etməyə ehtiyac yoxdur. Almaniyada 6 illik tibb təhsili aldıqdan sonra 4-5 illik yüksək ixtisaslaşma ilə birlikdə elmi işlərini yaza, müdafiəsini edə bilirlər. Türkiyədə rezidenturanın ekvivalenti olan uzmanlıq doktoranturanı əvəz edir, yəni tələbə VIII mərhələni bitirmiş kimi qəbul olunur. Azərbaycanda isə qanunvericilik adı belə bəlli olmayan bu mərhələni VII mərhələ olaraq qəbul edir. 6 illik tibb təhsili baza təhsili sayılır, amma buradan birbaş VIII səviyyəyə adlaya bilməz, tələbə rezidentura təhsili almalıdır. Onda soruşuram, rezidenturanı bitirən doktorant olmaq üçün nə etməlidir, yenidən 4 il oxumalıdır? Oxuyacaqsa, 6 il baza təhsili, 5 il rezidentura, daha 4 il doktorantura səviyyəsində təhsil almaq o deməkdir ki, 15 il təhsil almalıdır, halbuki dünyada 11-12 ildən çox tibb təhsili yoxdur. Hesab edirəm ki, dəyişikliklərə qanunvericilik yönündən başlamalıyıq. Bunu Milli Məclisdə də gündəmə gətirmişəm.

“İxtisas üzrə təcrübəsi elmi dərəcəsi ilə üst-üstə düşməyən, amma qərarverici səlahiyyətə sahib insanların olduğu mühitin effektivliyi ola bilməz”

İkinci məsələni ürək cərrahiyyəsindən gətirdiyim bir nümunə ilə izah etməyə çalışacağam. Tibb təhsilini sovet təhsil sisteminin tətbiq olunduğu hər hansı ölkədə alan şəxs internaturada aldığı ixtisasla işləyir, sonra fərqli ixtisasdan doktoranturaya imtahan verir, qəbul olunur. Beləliklə, vərdişləri başqa sahədə olsa da, doktoranturaya tamamilə fərqli sahə üzrə ixtisas alıb tam fərqli sahədə olan xəstələrlə işləyib elmi iş yazırlar. Beləcə, 10 illərlə təcrübəsi olan həkimi bu sahədə heç təcrübəsi olmayan, amma elmi dərəcəsi yüksək olan insanlar idarə edir. Sovet sisteminin ən yaralı yeri, Qərbin qarşısında zəif qalmasının ən böyük səbəblərindən biri kimi bunun haqsızlıq olduğunu düşünürəm. Beynəlxalq təcrübədə hansı sahədə vərdişlər qazanırsansa, elmi inkişafını da həmin sahədə davam etdirməlisən. Ürək cərrahiyyəsi üzrə vərdiş qazanıb, sonra ginekologiya üzrə doktoranturaya gedə bilməzsən. İllah da getmək istəyirsənsə, yeni ixtisas üzrə 5 il vərdişlər qazanmalısan. Çünki ixtisas üzrə təcrübəsi ilə elmi dərəcəsi üst-üstə düşməyən, amma qərarverici səlahiyyətə sahib insanların olduğu mühitin effektivliyi ola bilməz. Bu mühitdə yetişən tələbə kimə bənzəmək, kimdən nümunə götürmək istəyəcək?

“Tələbələrin problemlərini həll etmədən nə tələbələr, nə də cəmiyyət üçün uzunmüddətli fayda təmin edə bilərik”

– Tibb təhsilində təhsilalan olmasanız da, təhsilverən, bilik və bacarıqlarını ötürən oldunuz. Maraqlıdır, təhsilalanların mövcud problemlərindən xəbərdarsınızmı? Məsələn, tələbələr deyir, dərslikləri köhnədir, köhnədirmi? Tələbələriniz deyir, müəllimlər onlara nəinki praktiki bacarıqlar, hətta nəzəri bilikləri belə köhnəlmiş metodlarla tədris edirlər. Hələ də auditoriyalarda seminarlar bir-bir dərs danışmaq formatında keçirilir…

– Birmənalı olaraq tələbələrin iradları ilə razıyam. Elə dərsliklərlə bağlı olanları deyək. Tərcümə olunmuş effektiv kitablar yerinə daha çox elmi dərəcələr almaq üçün, “Bunu mən icad etmişəm” görüntüsü yaratmaq üçün hazırlanan kitablar ortaya çıxır. Halbuki uzun illər ərzində dünyada qəbul olunmuş kitabların sistemli tərcüməsinə nail olsaydıq, bu gün ən azından resurslara əlçatanlığımız olardı. İdeal tibb təhsili dinamik, texnologiya ilə zənginləşdirilmiş, tələbənin həm şəxsi, həm də peşəkar inkişafını təmin edən bir proses olmalıdır. Bu yanaşma olmadan, tələbələrin problemlərini həll etmədən nə tələbələr, nə də cəmiyyət üçün uzunmüddətli fayda təmin edə bilərik. Təhsil sistemi, hələ tibb təhsili dünya rəqabətlilik sistemində çox sürətlə dəyişir. İlk növbədə, bu suala cavab verməliyik ki, dinamikamız bu dəyişikliyə cavab verirmi?

– Özünüz hansı dərsliklərdən istifadə edirsiniz?

– Ancaq xarici dərsliklərdən istifadə edirəm, yerli dərsliklər, ümumiyyətlə, yoxdur.

– Bəs dərslik yaratmaq barədə düşünməmisiniz?

– Fəaliyyətim hələ buna imkan vermir. Hazırda əskik tərəfim olaraq görürəm bunu. Hər həkimin vətən qarşısında borcudur ki, əldə etdiyi nailiyyətləri başqaları üçün resursa, elmi mənbəyə çevirsin.  

– Bir fikriniz varmı, necə etməliyik ki, müəllim biliyini ötürsün, həkim bacarığını öyrətsin, elmlər namizədi faydalı dərslik, resurs yaratsın?

– Bunun üçün də büdcəyə ehtiyac var. Ümumiyyətlə, elmin inkişafı üçün büdcə olmalıdır. Yeni innovativ texnologiyaların istifadəsi, yeni tibbi müalicə üsullarının ortaya qoyulması, həmin üsulun dünya səviyyəsində qəbul olunmasına nail olub onu dünyada satmaq gücünə sahib olmaq üçün büdcəni doğru idarə etmək, düzgün tənzimləmək lazımdır. Yaxud bir çox ərəb ölkələrinin etdiyi kimi, sadəcə iqtisadi cəhətdən güclənib dünyadakı ən yaxşı həkimlərin gəlib burada işləyərək ölkəmizə töhfə vermələrini təmin edə bilərik. Məncə, heç bir sağlam düşüncəli cəmiyyət buna razı olmaz, hələ hazırda son 100 ilin ən şərəfli səhiyyə reformaları tarixinin tam ortasında olan Azərbaycan.

"Gecə-gündüz işləməyə hazır olan insanlar ən böyük resursumuzdur və onlara verdiyimiz dəyər qədər geridönüş ala bilərik"

– Bacarığın ötürülməsi və büdcə. Bunlar nədənsə, mənə rezidentləri xatırlatdı. Onlar da maaşlarından narazıdır. Maaşdan da, elə münasibətdən də…

– Bəli, bunun da fərqindəyəm və onlar da haqlıdırlar. Bununla əlaqədar Milli Məclisin plenar iclaslarında 3 dəfə çıxışım olub. Düşüncəm ondan ibarətdir ki, bir ölkə yeniliklər edərkən ən böyük dəstəkçisi yeniliyə açıq, özünü inkişaf etdirmək istəyən, iş yerinin harada olmağından asılı olmayaraq, gecə-gündüz işləməyə hazır olan insanlar ən böyük resursumuzdur. Həmin resursa verdiyimiz dəyər qədər geridönüş ala bilərik. Hesab edirəm ki, rezidentlərin tələbə kimi təqaüd alması beynəlxalq standartlarda bizi geri atır. Rezident-həkimlər mütəxəssislərdən 20-30 faiz aşağı maaş ala bilər. Rezidentura imtahanına girib başqa tələbələrdən fərqli olaraq həmin imtahandan keçmiş kadrlar da səhiyyənin vacib resursudur. Mən onlarla tələbə kimi yox, həkim kimi rəftar edirəm və hesab edirəm ki, bunun əksi özgüvəni olmayan həkim nəsli demək olar. Bəlkə keyfiyyətli təhsil alıb Avropa, Türkiyə təhsili almış həkim mütəxəssislərlə eyni bilik və bacarığa sahib olacaqlar, amma onlarla eyni duruşu sərgiləyə bilməyəcək, özgüvənləri olmayacaq. Gəlin, düşünək, tibb təhsili kimi mürəkkəb və uzunmüddətli təhsil alan biri nəyə görə 6 illik təhsilin sonunda hələ də ailəsinin verdiyi maddi dəstəklə yaşamalıdır. Bu, səhiyyə sisteminin, bütün səhiyyə müəssisələrinin birlikdə həll etməsi vacib məsələlərdəndir. Mütəxəssis kimi, aparıcı ixtisasçı kimi istifadə etdiyimiz həmin gəncləri öyrətməyimizlə öyünməməliyik, həm də onların əməyinin qarşılığını verməliyik.

“Nəslimdəki həkimlərdən deyil, yalnız müəllimlərimdən öyrəndiklərimi tətbiq edirəm”

– Həkimsiniz, həkimliyi öyrədənsiniz... Sizə daha çox necə müraciət edilməsini istəyirsiz, həkim, yoxsa müəllim?

– Ulu babalarımdan bəri nəslimizdə həkim çox olub, bu sistemin içərisində yer alıblar. Bəlkə ordan gələn bir hissdir, uşaqlıqdan bəri həkimlik arzum, məqsədim, hədəfim olub. Hər iki peşə çox dəyərlidir, amma mən, ilk növbədə, həkiməm. Dünyadakı ən böyük xoşbəxtlik sevdiyin peşə ilə məşğul olmaqdır. Sevmədiyin bir işi görmək qədər ağır cəza ola bilməz məncə. Dünyada ən böyük xoşbəxtliklərdən biri də həm həkim, həm müəllim ola bilməkdir ki, mən bu xoşbəxtliyə sahibəm və qürurla deməliyəm ki, həkimlikdə də, elmi fəaliyyətimdə də nəslimdəki həkimlərdən deyil, yalnız müəllimlərimdən öyrəndiklərimi tətbiq edirəm. Onları özümə bir nümunə kimi qəbul etmişəm. Xəstələrimizlə necə davranmalı olduğumuzu sözlə deyil, öz davranışları ilə məhz onlar göstəriblər. Biz onlardan, onlar da öz müəllimlərindən öyrəniblər. Ancaq 17 yaşımda müəllimlərimin ötürdüyü enerjini almağım da 6-7 yaşından bəri müəllimlərimdən aldığım sevgi sayəsindədir. Odur ki, deyirəm ki, sadəcə tibb təhsilini düzəltməklə heç nəyə nail ola bilmərik, biz təhsil sistemimizin bütün mərhələlərini inkişaf etdirməliyik.

– Deputat olduğunuz üçün özünüzü həm də siyasətçi hesab edirsiniz. “Azərbaycan müəllimi”nin suallarını cavablandırarkən müəllim idiniz, həkim idiniz, yoxsa siyasətçi?

– Hər üçünü özündə birləşdirən vətəndaş olaraq cavab verdim.