Niyə fəlsəfə doktorlarının çoxu qadınlardır? – Alim şərhi

Məlum olduğu kimi, Ali Attestasiya Komitəsi ötən il ölkə üzrə ölkəmizdə elmi dərəcələr üzrə statistik məlumatları açıqlayıb. 

“Azərbaycan müəllimi” xəbər verir ki, statistik məlumatlarda müvafiq elm sahələri elmi dərəcə alan fəlsəfə doktorlarının sayı, elmlər doktorları, elmi dərəcə alanların yaş qrupları üzrə paylanması, cinsə görə bölünməsi əhatə olunub. Mövcud statistika ölkəmizdə elmi dərəcələrin verilməsində nə kimi yenilikləri üzə çıxardı? Elm və Təhsil Nazirliyinin akademik Əli Quliyev adına Aşqarlar Kimyası İnstitutunun icraçı direktoru professor Əfsun Sucayev bu və digər suallarımızı cavablandırıb. 

- Ötən il fəlsəfə doktoru alanların çoxu qadınlardır. Bunu necə izah edərdiniz?

- İlk növbədə, qeyd etmək istəyirəm ki, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyası artıq ənənəvi olaraq hər il bütün elm sahələri üzrə müdafiə etmiş iddiaçılara müvafiq elmi dərəcə və elmi adların verilməsi, imtina olunması haqqında statistik məlumatları açıqlayır. Bu məlumatlar içərisində yaş və cins kateqoriyaları üzrə müqayisəli göstəricilər diqqəti cəlb edir. Deyərdim ki, bu məlumatlar ölkəmizdə elmin mövcud vəziyyəti, əsas problemlər və onların həlli yollarının tapılması, elmin prioritet istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsi nöqteyi-nəzərdən olduqca uğurlu bir vasitədir.

Konkret sualınıza gəldikdə isə yola saldığımız 2024-cü ildə müvafiq elmi dərəcə və elmi adlar verilən iddiaçılar arasında qadınların sayının üstünlük təşkil etməsi ilk hadisə deyil. Artıq ölkəmizdə son 10 ildə elmi dərəcə alan qadınların sayında kəskin artım müşahidə edilir. Əgər Dövlət Statistika Komitəsinin açıqladığı göstəricilərə nəzər salsaq görərik ki, elmi işçilərin 60 faizə yaxını qadınlardan ibarətdir. Müqayisəsini apardığımız dövrdə istər elmlər doktoru, istərsə də fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi olanların sayında 2 dəfədən çox artım baş verib. Ümumiyyətlə, elmi fəaliyyətlə məşğul olan şəxslərin təqribi 52 faizi qadınların payına düşür. Elmi yüksək səviyyədə inkişaf etmiş ölkələrdə isə bunun əksini müşahidə edirik. Əksər Avropa ölkələrində elmi fəaliyyətlə məşğul olan kişilərin sayı daha çoxdur. Məsələn, Yaponiyada elmdə olan qadınların sayı 15 faizdən bir qədər yuxarı, İngiltərədə 25 faizdən aşağıdır. Deməli, buradan söhbətimizə davam etsək deyə bilərik ki, Azərbaycanda elmi fəaliyyətlə məşğul olan qadınların sayının çox olması yox, ildən-ilə elmdən ayrı düşən kişilərin sayının artması ciddi problemdir. Bunun səbəblərini araşdırsaq görərik ki, istər-istəməz iqtisadi amil önə çıxır. Açıq etiraf edək ki, Azərbaycanda hazırda elmi fəaliyyət kişilər üçün gəlirli fəaliyyət sahəsi hesab olunmur. 

Bilirik ki, elmi fəaliyyətin daha çox cəmləşdiyi sahə elmi-tədqiqat institutlarıdır. Orada çalışanların əməkhaqqları Nazirlər Kabineti tərəfindən təsdiq edilən vahid tarif cədvəli üzrə ödənilir. Təsəvvür edin ki, institutda elmi iş aparan alimlərin tarif cədvəli üzrə maaşlarından bütün vergi və digər ödənişlər çıxıldıqdan sonra kiçik elmi işçi 420 manat, elmi işçi 453 manat, böyük elmi işçi 489 manat, aparıcı elmi işçi 527 manat, baş elmi işçi və laboratoriya və ya şöbə müdiri 576 manat əməkhaqqı alırdı. Fəlsəfə və elmlər doktoru elmi dərəcəsinə görə aylıq ödəniş müvafiq olaraq 60 və 100 manat, dosent və professor elmi adlarına görə həmin məbləğ iş stajından asılı olaraq minimum 25, maksimum 100 manat təşkil edir. Bütün bu gəlirlər üst-üstə toplandıqda 1000 manatdan çox olmur. Amma ali məktəbi bitirən gənc oğlanlar elmdən kənar iş sahələrində bu məbləğin 2-3 qatını alır. Ona görə də elm sahəsi daha onlar üçün cəlbedici olmur. Bir qrup istedadlı gənc oğlanlarımız universitet və institutlarda tam əlverişli tədqiqat mühiti olmadığından xaricə gedir, müdafiə etdikdən sonra orada qalmağa üstünlük verirlər. Bütün alimlərin yerinə danışa bilmərəm. Hər kəs bu haqda fərqli düşünə bilər. Mən belə hesab edirəm ki, əsl elm adamı həmin elmin fanatıdırsa, çalışdığı elmin könüllüsüdürsə, bir sözlə, elmlə nəfəs alırsa onun üçün iqtisadi gəlir, maddiyyat məsələsi arxa plana keçməlidir.
 
Təvazökarlıqdan uzaq olsa da deyə bilərəm ki, şəxsən mənə elmdən kənar sahələrdə yüksək gəlirli iş, hətta vəzifə təklifi edilsə də bundan düşünmədən imtina etmişəm və burada minimum tədqiqat mühiti şəraitində belə elmi fəaliyyətlə məşğul olmağa üstünlük vermişəm. Ancaq bu gün qısa müddətdə gəliri, prestiji, böyük nüfuz sahibi olmaqla tez tanınmağı elm sahəsində görə bilməyən kişilər təbii ki, bu sahədə qalıb elmi nailiyyətləri ilə dünya elminə və ya ölkəsinə daha faydalı ola biləcəyi haqqında düşünmür.
 
Qadınlara gəldikdə burada vəziyyət bir qədər fərqlidir. Əksər qadınlarımız üçün mənəvi rahatlıq, mədəni iş münasibətlərinin olması əsas meyar kimi götürülür. Onlar üçün azgəlirli olsa da, belə demək mümkündürsə, “işimə çox müdaxilə edən olmasın” yanaşması nəzərə çarpır. Bu nöqteyi-nəzərdən sizin də 2024-cü il üzrə səsləndirdiyiniz statistik göstəricilərdə elmi dərəcə alan qadınların kişilərə nisbətən kəskin fərqlənməsi vurğuladığımız kimi qadınların elm sahəsinə gəlməsini az maaşlı, işi az olan müəssisələrdə rahatlığın olması ilə daha çox əlaqələndirsək, yanılmarıq. Ancaq burada bir məqamı qeyd etməyi məqsədəuyğun hesab edirəm ki, Elm və Təhsil Nazirliyinin tabeçiliyində olan dəqiq və təbiət elmləri üzrə ixtisaslaşmış institutlarda çalışan elmi işçilərə fərqli maliyyələşmə tətbiq etməsi, elmi fəaliyyəti ilə fərqlənən alimlər üçün aylıq maddi mükafat tətbiq etməsi, növbəti mərhələlərdə əlavə stimullaşdırıcı tədbirlər həyata keçirməyi planlaşdırması istər-istəməz gənc oğlanların bu sahəyə marağını artıracaq. Ona görə kəmiyyət göstəricilərinin dinamikasının kişilərin xeyrinə dəyişməsini müşahidə edəcəyik.

- Ən çox fəlsəfə doktorluğu elmi dərəcəsi filologiya sahəsinə düşür – 69 qadın, 12 kişi. Bu nədən xəbər verir?

- Əksər dövrlərdə filologiya elm sahəsində xanımlarımız üstünlük təşkil edib. Təkcə ali məktəblərdə oxuyan magistrant və bakalavr tələbələrin cins tərkibinə nəzər yetirsək görərik ki, orada təhsil alan böyük əksəriyyət qızlardır. Hətta universitet var ki, orada filologiya fakültəsində ayrı-ayrı kurs və qruplar içərisində qızlar içərisində yalnız 2-3 oğlana rast gəlmək olar. Eləcə də doktorantura və dissertantura qəbulu zamanı eyni vəziyyəti görmək mümkündür. Belə olan halda istər-istəməz filologiya üzrə müdafiə edən qadınların sayı kişilərdən çox olacaq.

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, onun Naxçıvan, Gəncə bölmələri, eləcə də Lənkəran, Şəki regional mərkəzlərinə aid olan humanitar və ictimai elmlər üzrə, konkret olaraq filologiya üzrə bir neçə institut fəaliyyət göstərir. Əksər ali məktəblərin filologiya fakültələri mövcuddur ki, hər il ora doktorant və dissertant qəbulu həyata keçirilir. Doktorantura pilləsini bitirən əksər xanımlar həmin universitetlərdə çalışmağa üstünlük verirlər. Orada karyera yüksəlişi üçün və ya müəllim kimi daha yüksək əməkhaqqı almasından ötrü elmi dərəcə və elmi ad olduqca vacibdir. Ona görə filologiya sahəsi üzrə bitirən doktorant və dissertantlar mütləq şəkildə müdafiə etməyi qarşılarına əsas hədəf qoyurlar.

Bilirsiniz, müdafiə edən, elmi dərəcə və ya elmi ad kəmiyyət göstəricilərinin cinsə və yaşa görə artıb-azalması heç bir halda problem yaratmır. Başqa bir statistik göstərici ilə fikrimə aydınlıq gətirmək istəyirəm. Ali Attestasiya Komissiyası eyni zamanda 2024-cü ildə elmi dərəcə və elmi ad verilməsindən imtina verilməsi barədə də məlumatı açıqlayıb. Əgər o statistik göstəriciləri nəzərdən keçirsək görərik ki, ən çox imtina da 41 olmaqla filologiya sahəsində qeydə alınıb. İmtina olunan əsas işlər də plagiat faktlarına, əhəmiyyətsiz, bir-birini təkrarlayan, aktual olmayan və iddiaçıların elmi işi yerinə yetirmək və elementar bilik səviyyəsinin yetərli olmaması səbəblərinə görədir. Onu da deyim ki, Komissiya rəhbərliyi və ya Ekspert Şuraları hələ böyük humanistlik edərək, çox vaxt iddiaçıların xeyrinə qərar çıxarırlar. Baxmayaraq ki, fundamental və ya tətbiqi əhəmiyyətli nəticələri unikal olan dissertasiya işlərinin sayı azdır. Məsələn, “Elmi dərəcələr verilməsi qaydası haqqında” Əsasnamədə açıq şəkildə qeyd edilir ki, fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiş dissertasiyada müvafiq elm sahəsində böyük əhəmiyyət kəsb edən problemin yeni həlli təklif olunmalıdır, ya da böyük tətbiqi əhəmiyyəti olan iqtisadi, texniki və texnoloji işləmələrin təkmilləşdirilmiş elmi şərhi verilməlidir. Amma müşahidələr göstərir ki, imtina olunan işlərin bir çoxunda nəinki mühüm elmi nəticə yoxdur, hətta onlar elementar kurs, diplom, ən yaxşı halda magistr buraxılış işləri səviyyəsindədir. Əgər humanitar və ictimai elm sahələrində kişilərdən sayca çox olan qadınların ciddi elmi konfranslarda iştirakı, məruzəsi, dünyasəviyyəli jurallarda məqalələr çap etdirməsi, onlara istinadlar edilməsi kişilərlə müqayisədə dəfələrlə azdırsa, onda müvafiq elmi dərəcə və elm ad alanların sayının çox olmasının dünya elminə və ya Azərbaycan elminə verdikləri fayda yüksək olmayacaq. Düşünürəm ki, dəqiq və təbiət elmlərində olduğu kimi, humanitar və ictimai elmlərdə də təmin edilməsi, elmi fəaliyyətlə məşğul olan qadınların əldə etdiyi elmi nəticələrin keyfiyyətinin yüksəldilməsi, tədqiqatların dərinliyinin və davamlılığının formalaşması tədbirlərinə ehtiyac var. Hər halda bu istiqamətdə elmin keyfiyyət göstəricilərinin artırılması istiqamətində iş aparılır. Ancaq görünən odur ki, hələ ki qənaətbəxş nəticəyə nail olmamışıq.

- İqtisadiyyat, biologiya, tibb üzrə də qadınların sayı çoxdur. Bunun səbəbi nə ilə bağlıdır?

- Müqayisəli statistik rəqəmlərdən göründüyü kimi, təkcə iqtisadiyyat, biologiya və tibb üzrə deyil, demək olar ki, əksər sahələrdə qadınlar dominantlıq edir. Əgər bu gün tibb sahəsində fəaliyyət göstərən elmi-tədqiqat institutlarında 500-ə yaxın elmi işçinin 300-dən çoxu qadın, belə demək mümkünsə, yerdə qalan 1/3-i kişidirsə və ya təkcə TƏBİB tabeliyində olan səhiyyə sahəsində çalışan elmi işçilərin 70 faizdən çoxu qadındırsa, deməli 2024-cü ildə tibb sahəsi üzrə daha çox qadınların müvafiq elmi dərəcəyə sahiblənməsi normal haldır. Amma narahatedici hal bu sahə üzrə də elmi dərəcə verilməsindən imtina olunanların sayının 29-a bərabər olmaqla, filologiyadan sonra ikinci sırada qərar tutması ilə bağlıdır. Humanitar sahədə belə hallar bəlkə də hardasa başa düşüləndir, lakin bilavasitə insan sağlamlığı, taleyi ilə bağlı tibb sahəsində saxtakarlıq qəbuledilməzdir.

- Maraqlı budur ki, daha çox kişilərin iş sahəsi kimi üstünlük təşkil etdiyi memarlıq, milli təhlükəsizlik, hərbi elmlər sahəsində qadınların sayı paritetlik təşkil edir. Qadınların milli təhlükəsizlik və hərbi sahələrdə elmi-tədqiqatlara maraq göstərməsini necə qiymətləndirərdiniz?

- Bir halda ölkədə təbiət elmləri sahəsində fəaliyyət göstərən elmi kadrların 55, mühəndis-texnoloji sahədə çalışanların 48, təbiət elmləri sahəsində çalışanların 60, sosial və humanitar elmlərlə məşğul olanların 58 faizi qadınlardırsa, memarlıq, milli təhlükəsizlik, hərbi elmlər sahəsində elmi dərəcə və elmi ad alan qadınların sayının paritetlik təşkil etməsində qeyri-adilik görmürəm. Yəni burada əsas məsələ maddiyyat amilinə önəm verilməsidir. Bütün elm sahələrində əməkhaqları vahid tarif dərəcələri üzrədir. Görünən odur ki, memarlıq və ya hərbi elm sahəsi olsun, onların elmi müəssisələrində verilən aylıq məvaciblər hələ ki, bu sahələr üzrə kişiləri qane etmir.

- Ali Attestasiya Komissiyasının 2024-cü il hesabatından da göründüyü kimi, daha çox fəlsəfə doktorluğu elmi dərəcəsi humanitar sahələrin payına düşür (filologiya, pedaqogika və s.). Bu cür dinamikanı necə qiymətləndirərdiniz?

- Məlum olduğu kimi, mövcud elm təbiət-dəqiq, bir də humanitar-ictimai üzrə olmaqla iki əsas istiqamətdə təsniflənsə də, əsas elmi araşdırmalar birinci istiqamət üzrə fokuslanıb. Sovet dövründə Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasında hətta dəqiq və təbiət elmlərini birinci, humanitar və ictimai elmlərini isə ikinci dərəcəli kateqoriyaya daxil etmişdirlər. Hətta bu elm sahələri üzrə fərqli əməkhaqqı sistemi tətbiq olunub. Bildiyim qədər təbiət və dəqiq elm sahələrində çalışan alimlərə daha çox əməkhaqqı verilib. Hər halda o dövrdə Akademiya sistemində çalışanlar daha dəqiq bilər. Bu diferensiya müqayisə olunan iki sahədə aparılan elmi-tədqiqatların asan və çətin başa gəlməsi ilə əlaqədardır. Bu gün təbiət və dəqiq elmlər üzrə aparılan keyfiyyətli tədqiqatları laboratoriyasız, təcrübələr, mürəkkəb hesablamalar aparmadan təsəvvür etmək belə çətindir. Odur ki, bu sahələrdə aparılan elmi araşdırmalar empirik, fundamental və ya tətbiqi xarakterli olur. Amma humanitar və ictimai elmlər (iqtisadiyyat, arxeologiya və sair bir neçə elm sahəsi istisna olmaqla) əsasən analitik və tənqidi metodlardan istifadə edərək insan həyatının mənəvi, idrak, mədəni, ictimai sahələrdə tələblərini araşdırmaqla elmi-tədqiqatlar aparılır. Bunu çox vaxt, xüsusən humanitar elmlərdə kitabxana, arxivlər daxilində qısa müddətdə yerinə yetirmək mümkündür. Belə olan halda doktorant və dissertantların fəlsəfə və ya elmlər doktorluğu sahəsində dissertasiya yazıb-müdafiə etmələri asan və qısa müddətdə başa gəlir. Bütün bu amillər də yuxarıda qeyd etdiyiniz 2024-cü il hesabatında filologiya, pedaqogika və s. kimi humanitar sahədə istər fəlsəfə, istərsə də elmlər doktorluğu elmi dərəcələrin sayında artımla nəticələnir.

- Ən çox elmlər doktoru elmi dərəcəsi filologiya (23 nəfər) və texnika elmləri (13 nəfər) sahəsindədir. Bu mənzərə təbiət, mühəndislik sahələrinə diqqətin azlığı və ya digər amillərlə əlaqədardır?

- Deməzdim ki, təbiət və mühəndislik sahəsinə diqqət az olduğu üçün bu sahədə müdafiə edənlər və ya elmi dərəcə alanlar azdır. Hər iki sahə təbiət qanunauyğunluqlarının dəqiq təsvirini və formul yazılışını tələb edən, bu zaman təbiət hallarının izahı riyazi düstur halına salınmasını, sonradan isə riyazi formulların hesabına istənilən hipotezin yenidən yoxlanması və ya dəqiqləşdirilməsini tələb edən elmi araşdırmaları özündə ehtiva edir. Bunları ağ kağıza yazmaqla, yaxud beyin təxəyülü ilə “toxumaq”la mümkün deyil, ancaq laboratoriyalarda gərgin zəhmətlə, yuxusuz gecələrlə aparılan saysız-hesabsız təcrüblərlə etmək olar. 

Qeyd etdiyiniz statistik göstəricilərdə texnika sahəsində elmlər doktorlarının sayı maraqlıdır. Bildiyimiz kimi “Elmi dərəcələr verilməsi qaydası haqqında” Əsasnamədə qeyd edilir ki, elmlər doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiş dissertasiya işində elmi-texniki tərəqqini sürətləndirməyə əhəmiyyətli töhfə verən, texniki-iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmış yeni texniki və texnoloji işləmələrin həlli verilməlidir, onda texnika sahəsində həyata keçirilən tədqiqat işləri, müdafiə işləri daha çətinliklə başa gəlməlidir. Amma bu sahədə yetişən yüksəkixtisaslı kadrlarımız çox olarsa, onda ölkəmizin bu mütəxəssislərə olan ehtiyaclarını yerli kadrlar hesabına ödəməli, daha xarici mütəxəssislərə də ehtiyac olmamalıdır.