Sinifdə AI: perspektivlər, təhlükələr və bundan sonra nələr olacaq? – Liderlərin müzakirəsi

Təhsil və süni intellektin (AI) əlaqəsi üzrə iki aparıcı mütəxəssis, OECD-nin Təhsil və bacarıqlar üzrə direktoru, məktəb sistemləri üçün qlobal etalon olan PISA-nın memarı Andreas Şleyxer və Böyük Britaniyanın London Universitet Kollecinin süni intellekt və təhsil tədqiqatları üzrə professoru, UNESCO-nun Beynəlxalq Süni İntellekt Tədqiqat Mərkəzinini (IRCAI) AI etikası və təhsili kafedrasının müdiri Ueyn Holms müasir məktəblər üçün süni intellektin inkişafının nə demək olduğu barədə aktual dialoq aparıblar.

OECD-nin “PISA 2029 Media və Süni İntellekt Savadlılığı” (MAIL) qiymətləndirməsinə hazırlaşdığı bir vaxtda bu müzakirələr xüsusi əhəmiyyət kəsb edir, sosial şəbəkələrin rəqəmsal və süni intellekt alətləri ilə getdikcə daha çox vasitəçilik edildiyi bir dünyada gənclərin öyrənmək, onların bu prosesdə fəal və tənqidi şəkildə iştirak etmək imkanlarının olub-olmamasına işıq salır.

“Azərbaycan müəllimi” müzakirəni oxucuları ilə bölüşür.

Məktəb öz aktuallığını itirə və ya indi olduğundan daha vacib ola bilər

Andreas Şleyxer: Təhsildə süni intellekt haqqında düşünsək, bu, həqiqətən təhsilin nəyə nail olmaq istədiyinizdən asılıdır. Əgər söhbət biliklərin ötürülməsindən gedirsə, o zaman məktəb yəqin ki, süni intellekt dünyasında o qədər də təsirli bir qurum deyil. Ancaq təhsili sosial-əlaqəli bir müəssisə kimi qəbul etsəniz, məktəb bəlkə də gələcəkdə indikindən daha əhəmiyyətli olacaq, çünki sizdən fərqli görünən, fərqli düşünən və işləyən insanlarla, rəqəmsal dünyada getdikcə çətinləşən şeylərlə burada tanış olacaqsınız. İstədiyiniz nəticədən asılı olaraq, məktəb öz aktuallığını itirə və ya indi olduğundan daha vacib ola bilər. Əminəm ki, məktəblər kimi sosial institutları saxlamaq üçün çox yaxşı səbəblərimiz olacaq. Şagird-müəllim münasibətlərinin keyfiyyəti bəşəriyyət üçün çox qiymətli bir şeydir.

Süni intellektin insan aspektinin dərindən öyrənilməsi yoxdur

Ueyn Holms: Mən də tamamilə razıyam. Hazırda baş verənlər olduqca narahatlıq doğurur. Mühazirələrimdə mən təhsildə süni intellekti iki yerə ayırıram: süni intellektlə öyrənmə, yəni siniflərdə süni intellekt alətlərindən istifadə (tez-tez AIED adlanır) və süni intellekt savadlılığı, yəni süni intellekt haqqında öyrənmə. Siyasətçilər hər ikisini dəstəkləyirlər, lakin onları eyni şeyin iki tərəfi kimi görürlər və bu, qəribədir. Problem ondadır ki, süni intellekt savadlılığı ilə bağlı işlərin böyük hissəsi çox instrumental xarakter daşıyır: gənclərə süni intellektin “necə işlədiyini” (“Sİ-nin texnoloji ölçüsü”) öyrətmək, beləliklə onlar Sİ alətlərindən “məsuliyyətlə” istifadə edə bilsinlər (“Sİ-nin praktik ölçüsü”). Mən demirəm ki, bunlar vacib deyil, amma onlar insan ölçüsünü, süni intellektin hamımıza təsirini, müəllim və şagirdlər arasındakı münasibətlərə təsirini, insan və uşaq hüquqlarına, ətraf mühitə olan təsirini və s. nəzərdən qaçırırlar. Demək olar ki, Sİ savadlılığınının artırılmasına dair bütün yanaşmalarda süni intellektin insan aspektinin dərindən öyrənilməsi yoxdur. Mənim üçün isə süni intellektin təsirlərini anlamaq son dərəcədə vacibdir.

Süni intellekt sehrli güc deyil; o inanılmaz gücləndirici, sürətləndiricidir

Andreas Şleyxer: Bir mənada bu, min il əvvəlki ilə eynidir: sən qələm haqqında da, ədəbiyyat haqqında da danışa bilərsən, iki tamamilə fərqli narrativdir. Mən əminəm ki, süni intellektin öyrənməni dəyişmək, onu daha detallı, daha adaptiv etmək üçün böyük potensialı var. Biz həm yaxşı, həm də gənclərin düşünməni süni intellektə həvalə etdiyi pis nümunələr görürük. Daha böyük sual isə budur: süni intellekt bizi hamımızı infantil hala salacaqmı, bizi alqoritmlərin köləsinə çevirəcəkmi, yoxsa qərarlarımızda daha etik, iş tərzimizdə daha əməkdaşlıq yönümlü və düşüncəmizdə daha az qərəzli olmağımız üçün bizə güc verəcək? 
Süni intellekt sehrli güc deyil; o inanılmaz gücləndirici, sürətləndiricidir. O, yaxşı təhsil təcrübəsini necə gücləndirirsə, zəif təcrübəni də eyni şəkildə gücləndirəcək. O, müəllimləri fərqli şagirdlərin necə öyrəndiyini anlamaq baxımından super-gücləndirə, amma həm də onları əvvəlcədən hazırlanmış dərs planlarının köləsinə çevirə bilər. O, öyrənməni daha ədalətli edə bilər, xüsusi ehtiyaclı şagirdlər üçün indi mümkün olanlar heyrətamizdir və eyni zamanda istənilən qeyri-bərabərliyi gücləndirə bilər. Süni intellekt daha yaxşı məlumatlar vasitəsilə insan qərəzini azaltmağa kömək edə, amma həm də qərəzi gücləndirə və daha da dərinləşdirə bilər. Süni intellekt insanları coğrafi, dil və ya mədəni sərhədləri aşaraq birləşdirə bilər, amma həm də bizi öz fikirlərimizi gücləndirən və fərqli düşüncədən təcrid edən “əks-səda kameralarına” bölə bilər. Bütün bunların necə baş verəcəyi insan qərarlarından asılıdır. Əgər bu gün səhv edirsənsə, çox ciddi şəkildə səhv etmiş olarsan.

Təhsildə süni intellektdən istifadənin artması rəqəmsal uçurumu dərinləşdirir

Ueyn Holms: Razıyam, amma mən dildə çox işlədilən imkanlar barədə o qədər də əmin deyiləm, çünki on ildən çox araşdırma aparmağıma baxmayaraq, onları görməmişəm. Xüsusi ehtiyacları olan insanlar üçün bəzi faydalı süni intellekt əsaslı tətbiqlər var, amma təhsildə ümumi mənzərəyə baxanda, sinif otaqlarında bu alətlərin effektivliyi, təhlükəsizliyi və ya müsbət təsiri barədə geniş miqyaslı, müstəqil sübutlar görməmişəm. Bəli, minlərlə araşdırma var, amma adətən aləti hazırlayan tədqiqatçı və ya ona sahib olan şirkət tərəfindən aparılır. İddiaların çoxu fərziyyələrə əsaslanır; “potensial” kimi sözlər o qədər çox istifadə olunur ki. Amma əksər şeylərin potensialı var, buna görə də nəyinsə potensialı olduğunu demək çox az məna daşıyır.

Biz həmçinin eşidirik ki, təhsildə süni intellektdən istifadənin artması rəqəmsal uçurumu — texnologiyaya çıxışı olanlarla olmayanlar arasındakı fərqi daha da dərinləşdirir. Bu, doğrudur, amma daha narahatedici bir şey baş verir: bölünmə.   Yüksək sosial-iqtisadi təbəqələrdən olan gənclər hələ də insan müəllimlərə çıxış əldə etməyə davam edərkən, aşağı sosial-iqtisadi qruplardan olanlar, kənd yerlərində yaşayanlar, qlobal Cənub və inkişaf etməkdə olan ölkələrdə yaşayanlar da daxil, getdikcə daha çox “kompüterlə idarə etməyə” məcbur qalırlar. Bu isə qeyri-adekvatdır. Uşaq hüquqları çərçivəsində təhsil hüququ uzun müddətdir ki, “keyfiyyətli” təhsil hüququna qədər genişləndirilib. Süni intellekt alətləri bəzi uşaqların “maarifləndirici fəaliyyətlərdə” iştirak etməsini təmin edə bilər, amma bu, onlara keyfiyyətli təhsil verməkdən çox uzaqdır.
Təhsil münasibətlərdən, əməkdaşlıq etməkdən, müzakirə aparmaqdan, mübahisə etməkdən, bir-birimizi dəstəkləməkdən ibarətdir. Mən çoxlu sinif otaqlarında olmuşam: 30 notbuk və 30 şagird var, hamısı solundakı və sağındakı uşağı, həmçinin müəllimi görməzdən gəlir. Bizə daha incə yanaşma lazımdır. Mən fərziyyələrə əsaslanmayan sübutlara açığam; amma hələ də heç birini görməmişəm və hələ də inanmıram.

Süni intellekt dövründə nəyi öyrətməli və nəyi öyrənməliyik?

Andreas Şleyxer: İcazə verin, süni intellektin potensialını görməyimə səbəb olan iki nümunə verim. Şanxayda süni intellektdən sinif otağını müşahidə etmək üçün istifadə edirdilər. İlk reaksiya “dəhşətli”, “sinifdəki böyük qardaş” idi. Amma bunu dizayn edən və hazırlayan müəllimlər mənə dedilər ki, əvvəllər məktəb direktoru sinfə girəndə onlar tamaşa göstərməli olurdular. İndi isə hər dərsdən sonra təbii davrana və şagirdlərlə qarşılıqlı əlaqələrini və vaxtın necə sərf edilməsini təhlil edə bilərlər. Onlar harada inkişaf edə biləcəklərinə dair daha yaxşı rəy aldıqlarını hiss edirlər.

Başqa bir nümunə: kitabxana məlumatlarını (şagirdlərin hansı kitabları oxuduğunu) təhlil etməklə depressiyanın erkən əlamətlərini müəyyən etmək, mütəxəssislərə istənilən müəllimdən və ya psixoloqdan daha tez müdaxilə etməyə imkan yaradır.

"ChatGPT" şagirdlərin yazı bacarıqlarının pisləşməsinə səbəb oldu

Amma mən Ueyn Holmsla razıyam: insanlar həmişə yeni alətlər icad etməkdə onlardan müdrik istifadə etməkdən daha yaxşı olublar. Esse yazmaq üçün "ChatGPT" kimi alətlərin şagirdlərə verilməsinin sonradan onların yazı bacarıqlarının pisləşməsinə səbəb olduğuna dair sübutlarımız var.  

Onlardan esselərinin üç əsas arqumentini soruşsanız, 80%-i onları xatırlaya bilmir. Ən kritik məsələ səriştəlilikdir. Müəllimlər bu texnologiyaların istifadəçiləridirmi, yoxsa dizaynerlərimi? Onlar bu alətlərdən pedaqoji vasitələrini genişləndirmək üçün istifadə edirlər, yoxsa alətlərin müştərisinə çevrilirlər? Tibbi sektorda biz təhsildə etdiyimizi etsəydik, qalmaqal olardı: əvvəlcə alətləri təqdim edirik, sonra da “Görək nə baş verir” deyirik. Əsl sual effektivlik deyil; süni intellekt dövründə nəyi öyrətməli və nəyi öyrənməliyik?

Süni intellekt cəmiyyətlərimizin öz təməlini yuyub apara bilər

Məsələ ondadır ki, təhsil bizə təcrid olunmuş, avtomatlaşdırıla bilən tapşırıqların cəmindən daha çox olmağa kömək etməlidir. Süni intellektin yüksəlişi təhsilin diqqətini koda endirilə bilməyən insan qabiliyyətlərinə – bizim mürəkkəblikdə naviqasiya etmək, qeyri-müəyyənlikdə etik mühakimə yürütmək və həqiqətən yeni bir şey yaratmaq qabiliyyətimizə diqqəti kəskinləşdirməlidir. Bunlar sadəcə pedaqoji anlayışlar və ya gözəl sözlər deyil, onlar təhsilin əsas məqsədidir və cəmiyyətlərimizi üzərində qurduğumuz sütunlara aiddir. Əgər təhsil bu insan qabiliyyətlərini qətiyyətlə qorumağı bacarmasa, süni intellekt cəmiyyətlərimizin öz təməlini yuyub apara bilər.

"ChatGPT"yə səhv etdiyini göstərsəniz, o belə cavab verir: “Bağışlayın, tamamilə haqlısınız”

Ueyn Holms: Texnologiyadan istifadə bizə belə suallar verməyə imkan yaradır və bu suallar fundamental suallardır. Mən də razıyam ki, müəllimlər və gənclər üçün səriştələr önəmlidir, açardır. Amma insanlar bilik vakuumunda işləyirlərsə, səriştələr işləmir. Onların süni intellektin texnoloji və praktiki ölçülərini, ən əsası insan ölçüsünü başa düşmələri üçün milli sistemlər tərəfindən dəstəyə ehtiyacı var.  Müəllimlər, gənclər, siyasətçilər və nazirliklər arasında artıq geniş yayılmış anlaşılmazlıqlar var. Süni intellektin çox yayılmış antropomorfizasiyası — “öyrənmə”, “halyusinasiya” kimi sözlərin istifadəsidir, sanki süni intellekt gerçəkdə olduğundan daha bacarıqlıdır. Bu, vəziyyəti daha da çətinləşdirir. Və antropomorfizasiya çox vaxt qəsdən edilir. Məsələn, "ChatGPT"yə səhv etdiyini göstərsəniz, o belə cavab verir: “Bağışlayın, tamamilə haqlısınız”.

Mən 1950-ci illərin bir metaforaslndan tez-tez istifadə edirəm: siqaret. Stresli olsanız, həkiminiz sizə deyə bilərdi: “Siqaret çəkin; bu stressinizdə sizə kömək edər”. Məncə, biz bu gün oxşar vəziyyətdəyik. Müəllimlər süni intellektlə məşğul olmaq üçün maraqlı şeylər tapa bilərlər, amma süni intellektin insan ölçüsünü, bu texnologiyaların haradan gəldiyini, tarixini, hamımız üçün təsirlərini başa düşmürlər. Onlar məsələn, "ChatGPT"nin qlobal Cənubdan olan işçilərin ağır sağlamlıq nəticələri bahasına istismar edilməsi ilə necə öyrədildiyini bilmir; onlar ekoloji təsirləri - böyük enerji və su istehlakını, istixana qazlarının yaranmasını başa düşmürlər.

Biz müəllimləri dəstəkləməliyik, onlara süni intellektin bu insan ölçüsünü anlamağa kömək etməliyik ki, onlar sadəcə instrumental seçimlər deyil, düzgün məlumatlı ola bilsinlər. Süni intellekt aləti sinifdə faydalı görünə bilər, lakin bu, onun ötürülə bilən, davamlı və hətta etik olması demək deyil.

“Google Maps” ortaya çıxanda istiqamət hissimizi itirdik

Andreas Şleyxer: İnsanlar olaraq biz rahatlıq naminə muxtariyyətimizi dəyişməyə meylliyik. Sənaye robotları əllərimizin işini əlimizdən aldı, həyatı asanlaşdırdı. Süni intellektlə biz insan qabiliyyətlərini gözardı etmə riskini alırıq. Əsl risk süni intellektin daha insan olması deyil; bizim süni intellektin işləmə tərzinə uyğunlaşmaq üçün öz insani keyfiyyətlərimizdən imtina etməyimizdir. “Google Maps” ortaya çıxanda istiqamət hissimizi itirdik. Səriştələr yaratmaq təhsilin ən vacib rollarından biridir, çünki keçmişdə məktəb əsasən itaət üzərində qurulmuşdu. Müəllimlər yalnız yaxşı təlimatçılar deyil, həm də əla məşqçilər, mentorlar, innovativ öyrənmə mühitlərinin yaradıcı dizaynerləri olmalıdır.

Bizdə müəllimlərin müxtəlif ölkələrdə süni intellektdən istifadəsi barədə məlumatlar var. Bəzi yüksək nəticə göstərən sistemlərdə müəllimlər ehtiyatlıdır, Yaponiya buna ən kəskin nümunədir. Birləşmiş Ərəb Əmirliklərində müəllimlər Sİ-dən asanlıqla istifadə edirlər: “Böyük müəllim olmağa ehtiyac qalmadı; artıq süni intellektdən istifadə edib işimizi görə bilərik”.

Bir çox müəllim süni intellekti tənqidsiz şəkildə istifadə edir, çünki o, gözəl dərs planları yaradır və işləri qiymətləndirir. Rahatlıq güclüdür. PISA 2022-nin ən diqqətçəkən nəticələrindən biri şagirdlərin smartfondan istirahət məqsədli istifadəsi ilə idrak, sosial və emosional nəticələr arasında kəskin mənfi əlaqə idi. Heç bir ölkə bundan kənarda qalmadı.

"ChatGPT" təhsili standartlaşdırır

Ueyn Holms: Siqaret metaforasına qayıdaq: dünya dəyişdi və bu gün siqaret çəkənlərin sayı çox azdır, çünki biz siqaretin səbəb olduğu zərərdən xəbərdar olduq. Mən deməzdim ki, yalnız məlumat kifayətdir, amma o fundamental əhəmiyyət kəsb edir. Məsələn, əksər müəllimlər süni intellektin hər şeyi standartlaşdırdığını dərk etmirlər. Yaradıcılıq baxımından “müəllim + ChatGPT” bəlkə də tək müəllimdən daha yaradıcı ola bilər; ona görə də ayrı-ayrı müəllimlərin niyə həyəcanlandığını başa düşürəm. Amma bir addım geri çəkilib bu texnologiyaların iş prinsipinə baxın: dünya üzrə müəllimlər "ChatGPT"dən istifadə edirlər və nəticədə dərs planları o qədər oxşardır ki, tam standartlaşır.

Müəlliminiz sizi görməyə sevinəcəkmi?

Andreas Şleyxer: Süni intellekt yaxınlaşan (konvergent) düşüncəni təşviq edir və uzaqlaşan (divergent) düşüncəni zəiflədir, bu, bizi qeyri-insaniləşdirən bir şeydir. Biz burada nöqtələri birləşdirmək, növbəti ideyanın haradan gələcəyini soruşmaq üçün varıq, korrelyasiyanın təklif etdiyini təkrarlamaq üçün yox. PISA-da biz sinif ölçüsü, şagird başına düşən xərc və ya hətta öyrənmə saatları ilə nəticələrin keyfiyyəti arasında çox az əlaqə tapdıq. Ən güclü proqnozlaşdırıcı amil şagirdlərin müəllimlə münasibəti necə qavramasıdır. Mənim sevimli sualım: 15 yaşlılardan  soruşun, “Üç il sonra məktəbinizə qayıtsanız, müəlliminiz sizi görməyə sevinəcəkmi?”.  Şagird “bəli” deyirsə, o, nikbindir, gələcəyə yönəlib, öyrənməyə maraqlıdır. “Xeyr” deyirsə, sadəcə sistemin tələb etdiyini edir.

İnsan olmağın mahiyyətini geri gətirməliyik

Əgər qiymətləndirməni süni intellekt edirsə, artıq şagirdinizin nəyi bilib-bilmədiyini bilmirsiniz. Müəllimlər öyrənmə kontekstinin dizaynerləri deyil, sistemin operatorlarına çevrilə bilərlər. Amma bacarıqlı müəllimlər bu alətlərdən öz qabiliyyətlərini artırmaq üçün istifadə edə bilərlər. Gələcəyin məktəbi və texnologiyalarının dizaynında müəllimlərin iştirakından çox şey asılıdır. Məktəbdə təhsilin sənayeləşməsi bir çox problem yaratdı və indi süni intellekt bu problemləri öz üzərinə götürür. Biz bu sahəni süni intellekt üçün çox rahat hala gətirmişik. İnsan olmağın mahiyyətini geri gətirməliyik. Bu indi çox önəmlidir.

"GenAI"dən istifadə öyrənmə prosesinə zərər vurur

Ueyn Holms: Bu söhbətdən çox zövq aldım, çünki gözlədiyimdən daha çox razılıq var. Amma mən hələ çox uzun yolumuz olduğunu düşünürəm. Müəllimlər çaşqındır, universitetlər çaşqındır. Mənim universitetim qiymətləndirməni dəyişdi ki, 50% “AI-resilient” olsun, amma heç kim bunun nə demək olduğunu bilmir. Buna görə də insan hüquqları, dayanıqlılıq və digər anlaşılmayan məsələlər kimi daha az görünən aspektlərə fokuslanaraq belə söhbətlərə daha çox ehtiyacımız var. Əgər bu baş verməsə, nəticələr çox mənfi olacaq. Artıq sübutlar artır ki, gənclər bu alətlərdən həddindən artıq asılı olurlar və GenAI-dən istifadə öyrənmə prosesinə zərər vurur.

Müəllimlərin həmçinin maliyyə bazarlarında GenAI köpüyünün yaxın zamanda partlaya biləcəyi barədə gedən söhbətlərdən də xəbərdar olması lazımdır. Əgər bu baş versə, nə baş verəcəyini tam bilməsək də, çox güman ki, müəllimlərin və şagirdlərin getdikcə daha çox asılı olduğu alətlərin bir çoxu yoxa çıxa bilər. Süni intellekt və təhsil getdikcə daha mürəkkəb olur; ona görə də danışmağa davam etməliyik.